Een prik tegen hiv

Stroomversnelling

Een RNA-vaccin bevat geen stukje van een virus, zoals de meeste oudere types vaccins doen, maar bouwinstructies voor dat stukje. Met die instructies, het RNA, bouwen de cellen van een gevaccineerde zelf het stukje virus. Het immuunsysteem herkent dat stukje vervolgens als indringer en maakt antistoffen. Die passen als een puzzelstuk op het virus en voorkomen dat het de cel binnendringt.

Het is voor vaccinontwikkelaars relatief makkelijk om het RNA in zo’n vaccin aan te passen. Dat zorgt ervoor dat het maken van een RNA-vaccin over het algemeen minder lang duurt dan het maken van een klassiek vaccin, waarvoor verzwakt of dood virus nodig is, of een stuk van de buitenkant daarvan. Daardoor brengen RNA-vaccins de ontwikkeling van een vaccin in een stroomversnelling.

Toch is dit slechts een stap in de goede richting, vindt Rogier Sanders, viroloog aan het Amsterdam UMC. “Hét vaccin tegen hiv is er nog niet.” Dat heeft nog altijd te maken met de snelheid waarmee hiv muteert. “In het coronavirus zien we al redelijk wat evolutie optreden, maar dat is kinderspel in vergelijking met wat we zien bij hiv. Het moeilijke is om antistoffen op te wekken die al die verschillende hiv-stammen kunnen herkennen.”

Helaas is één prik niet genoeg om dat voor elkaar te krijgen. Er zijn meerdere rondes prikken nodig. “Het vaccin dat Moderna nu maakt is de eerste in een reeks, maar hoeveel vaccins het zouden moeten worden, weten we nog helemaal niet”, zegt Sanders. “Nu moeten we de volgende stappen gaan zetten. Met de oude methodes zou dat jaren gaan duren, maar hopelijk kunnen we het proces nu versnellen door kandidaatvaccins in RNA-vorm te testen.”

Het idee voor een reeks vaccins komt uit de praktijk. Ongeveer twintig procent van de mensen die hiv oplopen, en niet behandeld worden, maakt breed neutraliserende antistoffen aan. Bij een aantal van die patiënten is de evolutie van hun antistoffen in kaart gebracht. Als de eerste virusvariant iemand infecteert, en die persoon maakt antistoffen tegen het virus, zijn er altijd een paar varianten die ontsnappen aan het immuunsysteem omdat ze er net iets anders uitzien. De cellen van het immuunsysteem die de antistoffen maken, reageren daarop door hun antistoffen aan te passen op die varianten. Vervolgens zijn er weer een aantal virusvarianten die eronderuit komen, en past het immuunsysteem de antistoffen weer aan. Dat herhaalt zich.

“Op een gegeven moment worden de antistoffen breed neutraliserend, omdat ze al die verschillende virusvarianten kunnen herkennen,” legt Sanders uit. Zo’n evolutie van antistoffen duurt maanden of zelfs jaren. Een reeks van verschillende vaccins zou breed neutraliserende antistoffen op kunnen leveren zonder dat iemand geïnfecteerd raakt.

Meer is niet beter

In het AMC werkt Sanders ook aan een RNA-vaccin tegen hiv in de vorm van een reeks. “In het lab werken we wel met vaccinatieschema’s met acht vaccinaties, met tien verschillende vaccins, maar dat kan natuurlijk in het echte leven nooit gebruikt worden. We zullen het moeten terugbrengen naar een behapbaarder aantal vaccins en vaccinaties.”

Ten eerste moet het aantal vaccins aansluiten bij wat patiënten toelaatbaar vinden: drie prikken is voor de meeste mensen al veel. Maar ook de logistieke haalbaarheid in andere landen speelt een belangrijke rol. “Drie vaccinaties is logistiek haalbaar in bijvoorbeeld het zuiden van Afrika. En daar is het vaccin het hardst nodig.”