Taal kan ook anders dan de klanken, woorden en zinnen die wij spreken. In de serie Wereldtalen onderzoeken we de brede variatie in talen in de wereld. Deel 8 (slot): kunsttalen.
Hash yer dothrae chek asshekh? Als je een woordje Dothraki spreekt, weet je dat dit ‘Hoe gaat het met je?’ betekent. Het Dothraki is een zogenaamde kunsttaal, een taal die niet historisch is ontstaan, maar die is bedacht voor een specifiek doel. In dit geval door Jessie en David Peterson, voor de serie Game of Thrones. Naast het Dothraki maakten ze nog veel meer talen: meer dan zestig, waarvan vijf voor de HBO-hitserie. Sinds 2019 doen ze dat samen, inmiddels zijn ze ook getrouwd. NEMO Kennislink sprak met deze taalkunstenaars over hoe dat eigenlijk in zijn werk gaat: een heel nieuwe taal maken.
Logisch denken
Je hebt in ieder niet per se een taalkundige opleiding nodig als je language creator wil worden. De Petersons werken bijvoorbeeld ook samen met mensen die biologie of scheikunde hebben gestudeerd, of met mensen die goed zijn in programmeren. Jessie licht toe: “Bij het programmeren gebruik je steeds bepaalde patronen om codes te laten uitvoeren. Ook bij het maken van kunsttalen moet je analytisch kunnen kijken naar patronen.”
Logisch kunnen denken is de belangrijkste benodigde vaardigheid, maar kennis van veel talen is wel een grote pré, legt Jessie uit. “Het helpt me om te weten dat er allerlei andere patronen mogelijk zijn dan die ik ken van mijn eigen moedertaal, het Engels. Hoe meer talen ik bestudeer, hoe meer ik me realiseer dat er andere manieren zijn om hetzelfde te zeggen. Dat inspireert mij enorm.”
David vult aan: “Door een uitgebreide talenkennis weet je wat er mogelijk is in taal. Als je die kennis niet hebt kan het je beperken in je denken. In taal is namelijk zo veel meer mogelijk dan veel mensen weten.”
“Als ik een taal creëer, voel ik me een kunstenaar”, aldus Jessie Peterson, hier samen met David.
D. PetersonZelf rondden ze trouwens wel beiden een master in de taalwetenschap af, en Jessie schreef daarna nog een proefschrift over de zinsbouw van talen. Het bedenken van nieuwe talen zat er bij haar al vroeg in: toen ze een jaar of tien was bedacht ze een eigen fantasietaal. “Maar dat zat taalkundig dus nog niet zo goed in elkaar, omdat ik toen alleen nog Engels kende”, vertelt ze. David begon later, vertelt hij: “Pas toen ik een taalkundecollege volgde, en hoorde over talen als het Esperanto, kreeg ik het idee om mijn eigen taal te maken. En vanaf toen ging het heel snel.”
In karakter
Maar hoe gaat het nou in zijn werk, het maken van zo’n heel nieuwe taal? De meeste talen die David en Jessie maken, worden gebruikt in televisieseries of in films. “Meestal beginnen we met de klanken”, zegt Jessie. “Dat helpt om de taal meteen concreet te maken, en op basis daarvan kunnen we horen of ons idee overeenstemt met de sound die de filmmaker in gedachte heeft. Vanuit de klanken kunnen we vervolgens opbouwen. Klanken zijn cruciaal, zonder klanken blijft het puur theoretisch.”
Na het klankenpalet werken ze de grammaticale aspecten van de fictieve taal tot in de details uit, zoals de morfologie (woordbouw) en de syntaxis (zinsbouw). “Uiteindelijk heb je een grammatica nodig. De structuur is noodzakelijk om hele zinnen te kunnen vertalen”, aldus David. En met die vertaalde zinnetjes moeten de acteurs vervolgens aan de slag. Hoe ze dat oppakken verschilt van persoon tot persoon, vertelt David. “Over het algemeen helpt het ze om in hun karakter te komen, net zoals een heel onderscheidend kostuum daarbij kan helpen.”
Hoe lang ze met het hele proces van een taal maken bezig zijn, verschilt per project. “Het hangt ervan af hoeveel tijd de producenten ons geven”, zegt David. “Zo hebben we ooit een taal moeten maken in tien dagen. We waren constant aan het werk en aan het documenteren. Verre van ideaal. Liever hebben we drie tot zes maanden de tijd.”
Eigen leven
Zelf vindt David de term ‘kunsttaal’ eigenlijk verwarrend, want het is geen neptaal. De talen worden echt gebruikt door de acteurs. “Neem de talen van Game of Thrones. Wat nep is, is het verhaal dat bedacht is rondom de personages, hun geschiedenis. Maar de taal zelf is niet fake, net zomin als de acteurs, dat zijn toch ook echte mensen?” Hij spreekt daarom liever van created languages, gemaakt door language creators zoals Jessie en hij.
De talen die zij gemaakt hebben, gaan soms ook een heel eigen leven leiden. Zoals het High Valyrian uit Games of Thrones, dat enorm populair is geworden dankzij Duolingo. Met behulp van deze app kun je deze taal zelf leren spreken, en veel mensen doen dat ook, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de vele filmpjes op YouTube. Zelf hebben David en Jessie het High Valyrian ook pas onlangs geleerd via Duolingo. “Maar het blijft lastig om het in te zetten bij dagelijkse communicatie”, zegt Jessie. “In de app Duolingo blijft het bij korte zinnetjes.”
Overal ter wereld - ook in Nederland - zijn meisjes vernoemd naar Khaleesi, ‘vrouw van de leider’ in het Dothraki. Actrice Emilia Clarke (Daenerys Targaryen) spreekt in Game of Thrones High Valyrian.
Soms gaan fans zo ver dat ze een taal niet alleen zelf leren, maar ook doorgeven aan hun eigen kinderen. Zoiets gebeurde met het Klingon, de taal van Star Trek. David: “Ik denk niet dat Marc Okrand toen hij Star Trek maakte, zich ooit voorstelde dat mensen hun kinderen Klingon zouden leren. En toch gebeurde het. Hetzelfde zou ook kunnen met een taal als het High Valyrian, maar het interesseert me eigenlijk niet. Ik wil vooral dat mensen genieten van de film en de taal.”
De populaire talen zijn dan ook niet per se de talen die de makers het dichtst aan het hart liggen. Voor David is dat een serie die Jessie en hij maakten voor de televisieserie Paper Girls. “De serie heeft maar één seizoen gedraaid, en waarschijnlijk heeft niemand ooit van deze taal gehoord, maar we hebben er zoveel plezier aan beleefd om deze taal te maken.”
Jessie: “De talen die voor mij persoonlijk het meest waardevol zijn, zijn waarschijnlijk talen die ik alleen voor mezelf heb gemaakt. Als ik een taal creëer, voel ik me een kunstenaar. Bij een schilder bijvoorbeeld zullen bepaalde schilderijen hem terugbrengen naar het moment dat het idee ontstond. Dat kan een cruciaal punt zijn in zijn leven. Zo werkt het ook bij gecreëerde talen, ook die zijn verbonden met allerlei herinneringen. Stukjes kunst.”
