'Een journalist moet zich realiseren wat een verhaal doet met de samenleving'

Tijdens feestjes, cursussen en gesprekken met mijn studenten hoor ik de laatste tijd regelmatig dezelfde uitspraak: ‘Ik lees geen nieuws meer. Ik word er somber van.’ En ik betrap mezelf ook weleens op die gedachte. Je kunt geen krant meer openslaan zonder het woord ‘crisis’ te lezen. En als je enkel op de koppen afgaat, dan lijkt het wel oorlog.

Als journalist voel ik me aangesproken – verantwoordelijk ook. Want veel journalisten begrijpen heel goed dat zij de wereld niet alleen beschrijven, maar ook maken. We leven in een media-gemedieerde wereld: media beïnvloeden de manier waarop je naar de wereld kijkt. Ze hebben invloed op de gesprekken die je voert met vrienden, familie en collega’s.

Door vooral over ellende te schrijven, voeden journalisten het wantrouwen van burgers. En als ze steeds opnieuw schrijven dat er ‘weeffouten in het systeem’ zitten (iets waar ik mezelf regelmatig op betrap) dan is het logisch dat de lezer zich machteloos gaat voelen: ‘het systeem’ moet immers op de schop, dat krijg je als individu niet voor elkaar.

Daarom zoeken journalisten naar nieuwe vormen van journalistiek. Dat doet ook Robert Visscher, hoofdredacteur van NEMO Kennislink. Hij werkt aan een nieuwe visie voor NEMO Kennislink waarin ‘constructieve journalistiek’ centraal staat. Constructieve journalisten gaan de dialoog aan met hun publiek en werken oplossings-, toekomst- en actiegericht. Inspiratie vindt hij bij Liesbeth Hermans, lector constructieve journalistiek aan Hogeschool Windesheim. Voor dit artikel gaan ze met elkaar in gesprek in een café in Utrecht.

Hermans kijkt met een sociologische bril naar journalisten in de samenleving. Ze gelooft niet in het ideaalbeeld van de journalist die als een objectieve en neutrale buitenstaander verslag doet van de werkelijkheid. “Journalisten kijken altijd vanuit een perspectief en geven dus een interpretatie”, zegt Hermans. “De interpretatie van gevestigde journalisten is vaak negatief en richt zich vooral op conflicten en uitzonderingen.”

Visscher staat als wetenschapsjournalist met zijn voeten in de klei. Hij herinnert zich nog dat hij tijdens de introductieweek van de opleiding journalistiek de opdracht kreeg om een schandaal te onthullen. Hij interviewde mensen in zijn omgeving, maar schandalen vond hij niet. Visscher stelde de ‘verkeerde’ vragen: hij was nieuwsgierig naar de drijfveren van mensen. Toen hij merkte dat er binnen zijn studie weinig ruimte was voor die vragen, stopte hij ermee en ging hij geschiedenis studeren. Daar maakte hij kennis met een andere manier van denken die gericht is op meerdere perspectieven ontdekken en context zien. Die manier van denken ziet Visscher ook terug in constructieve journalistiek.

Constructieve journalistiek betekent dat je verantwoordelijkheid als journalist verder reikt dan ‘een mooi product maken’, vertelt Hermans. “Je moet je realiseren wat je verhaal doet met de samenleving. Als journalist sta je in dienst van de burger. Dan is het toch gek als je je vervolgens niet druk maakt over de vraag wat je product doet met die burger?”

Is dit wel een goed idee?

Aan enthousiasme en ideeën ontbreekt het niet bij Visscher en Hermans. Tijdens het gesprek verwijzen ze voortdurend naar nieuwe initiatieven, plannen en onderzoek. Ik moet mezelf inhouden om er niet direct in mee te gaan, want ik heb ook een paar bedenkingen bij constructieve journalistiek. Die bedenkingen zet ik hieronder op een rij.

1. Blijft er genoeg ruimte voor een kritische houding?

Constructieve journalistiek wordt vaak in een adem genoemd met positieve psychologie. Ik denk dat veel mensen bij ‘positieve journalistiek’ toch een beetje de kriebels krijgen omdat ze denken aan niet-kritische journalistiek.

Hermans: “Maar dat is ook niet wat we bedoelen met constructieve journalistiek. Positieve psychologie is een gedragswetenschap die niet focust op het negatieve, maar kijkt of we ook positieve effecten kunnen bewerkstelligen. Bijvoorbeeld door met elkaar de dialoog aan te gaan. Als je mensen inspireert en hoopvol stemt, zullen ze ook meer openstaan voor andere meningen. Kennis van de gedragswetenschappen kan helpen om als journalist andere keuzes te maken, omdat je je bewust wordt van wat je tekst met het publiek kan doen. Constructieve journalistiek gaat erom dat je niet alleen focust op het negatieve, maar verschillende perspectieven laat zien. Journalisten moeten problemen benoemen, maar ze óók in een context plaatsen: hoe groot is het probleem nou echt, wat zijn de mogelijke oplossingen? Anders maak je een beeld van de wereld dat niet klopt.”

Visscher: “Vanuit de praktijk gezien vind ik de positieve kant van constructieve journalistiek wel een lastige, omdat ik het idee heb dat positief nieuws ook vaak misbruikt wordt. Je had bijvoorbeeld een tijd bij het NOS Journaal aan het eind nog even een vrolijke noot.”

Hermans: “Ik gebruik ook liever niet het woord ‘positief’ voor constructieve journalistiek. Ik noem het liever perspectief bieden. Of inspirerende en hoopvolle journalistiek. Het vervelende is dat de term ‘positieve journalistiek’ vaak gebruikt wordt voor human interest verhalen. Een brandweerman die een katje uit een boom heeft gered is positief nieuws, maar constructieve journalistiek gaat over maatschappelijk relevante vraagstukken. Constructieve journalistiek is geen positieve noot aan het eind van een publicatie, maar een mindset die voorafgaat aan de publicatie. Je moet je bedenken dat de manier waarop je over een onderwerp rapporteert iets doet met mensen die het lezen.”

2. Oplossingsgericht klinkt nogal lineair en technocratisch.

De term ‘oplossingsgericht’ wekt de indruk dat we te maken hebben met technische problemen die met concrete oplossingen kunnen worden aangepakt. Natuurlijk wil ik als journalist stukken schrijven die mensen verder helpen, maar ik kan onmogelijk een ‘oplossing’ vinden voor ingewikkelde problemen zoals armoede of klimaat.

Visscher: “Misschien is het beter om te spreken over oplossingsrichtingen. Het gaat erom dat we niet alleen problemen beschrijven en het daarbij laten. Als we een probleem constateren, dan begint ons werk pas. Als ik word geconfronteerd met problemen die nu spelen, zoals stikstof en huisvesting, dan beginnen mijn handen te jeuken. Dan denk ik: hier moeten we iets mee. We gaan ermee aan de slag door de vraag te stellen ‘wat nu?’ Daarover gaan we in gesprek met experts en ervaringsdeskundigen. We pretenderen niet de oplossing te vinden, maar we kunnen wel verschillende partijen bij elkaar zetten en met hen in gesprek over mogelijke oplossingsrichtingen. Ik vind dat een belangrijke taak voor een journalist, omdat je daarmee nieuws maakt en iets toevoegt wat de concurrent niet heeft. ”