Een gezonde toekomst begint al vóór de geboorte

In de laatste 150 jaar is er grote vooruitgang geboekt op het gebied van gezondheid. Mensen leven over het algemeen langer dan vroeger. Maar leven wij ook gezonder? Bepaalde aandoeningen zoals hart- en vaatziekten, overgewicht, en suikerziekte komen nu juist vaker voor dan vroeger. Onderzoek laat zien dat deze toename aan zogeheten ‘leefstijlziekten’ het gevolg zijn van onder andere ongezonder eten (meer suiker en vet), meer roken, en minder bewegen. Dertig jaar geleden begon aan het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam een heel bijzonder onderzoek, wat dit idee op zijn kop zette: niet alleen een gezonde leefstijl is belangrijk. Een goede gezondheid begint eigenlijk al voor de geboorte.

De winter van 1944-1945 was een bizar koude winter in Nederland. Ten noorden van de grote rivieren, in het Duits bezette gebied, staakten de Nederlandse spoorwegen om zo de Duitse troepentransporten te hinderen. Als vergelding blokkeerde de Duitse bezetter voedseltransporten naar het Westen van Nederland. Vanwege de koude temperaturen vroren de grachten en kanalen dicht. Daardoor kon voedsel toen ook niet meer over het water passeren. Eten ging op rantsoen: in November 1944 waren dat nog 1000 calorieën per dag, maar in het halfjaar daarna kwamen de dagelijkse rantsoenen soms niet boven de 400-800 calorieën uit. Ter vergelijking, een volwassen persoon moet rond de 2000 calorieën per dag eten om op gewicht te blijven. Er brak een zware tijd aan en naar schatting stierven er wel 20.000 mensen door kou en honger. De ‘Hongerwinter’ was begonnen.

Van detectivewerk tot wetenschappelijk onderzoek 

In 1994, vijftig jaar nadat Nederland was bevrijd en de Hongerwinter was afgelopen, ging in Amsterdam een bijzonder onderzoek van start. In het Wilhelmina Gasthuis, een voorloper van wat later het AMC werd, vond men bij een verhuizing op zolder honderden verstofte geboortedossiers uit de tijd van de Tweede Wereldoorlog. Daarin stond veel informatie, bijvoorbeeld de leeftijd, bloeddruk, en gewicht van de moeder, maar ook wat voor werk de broodwinner van het gezin deed. In deze dossiers stond ook informatie over onder andere de bevalling, de lengte en het gewicht van het kind bij de geboorte, en hoe groot de placenta was.

Deze dossiers werden in 1994 gebruikt in een buitengewone speurtocht. Men ging op zoek naar de nu volwassenen die tijdens de Hongerwinter van 1944-1945 in de buik van hun moeder zaten. Tijdens de Hongerwinter hadden deze een korte periode van extreme honger ervaren in de vroegste ontwikkeling, en konden ingedeeld worden op basis van de periode van de zwangerschap (het trimester) waarin zij waren blootgesteld aan deze hongersnood. Men keek daarbij ook naar individuen die net voor de Hongerwinter geboren waren of zij die kort na de bevrijding in mei 1945 waren verwekt. Zo bood de verschrikkelijke historische gebeurtenis een unieke mogelijkheid om te kijken wat de langetermijneffecten zijn van extreme omstandigheden in het prilste begin van je leven.  

Op basis van duizenden dossiers selecteerden de onderzoekers 2414 dossiers van levend geboren baby’s en spoorden ze 2155 mogelijke deelnemers op aan de hand van het bevolkingsregister van de stad Amsterdam en andere gemeenten waar mensen later in hun leven naartoe verhuisd waren. Daarvan waren verschillende mensen al overleden, verhuisd naar het buitenland, of wilden niet meedoen met de studie. Uiteindelijk deden bijna duizend mensen mee aan de eerste ronde van het onderzoek, waarvoor ze thuis werden geïnterviewd over hun gezondheid. Ook werd hun bloeddruk, lengte en gewicht gemeten. Een deel van hen kwam zelfs naar het ziekenhuis voor verder medisch en psychologisch onderzoek. Zo keken de wetenschappers naar de functie van het hart, de longen, en de nieren, maar ook naar suikerziekte, het metabolisme en de schildklier. Sindsdien werkten honderden deelnemers de afgelopen dertig jaar mee aan het onderzoek. En niet alleen zijzelf, maar ook hun kinderen deden hieraan mee. Door de vele aspecten van de gezondheid te ontleden, krijgen we nu een beeld van hoe honger in de buik de gezondheid in het latere leven kan vormen.

Wat ontdekten de onderzoekers door deze mensen bijna dertig jaar te volgen?   

Het Hongerwinteronderzoek leverde het eerste wetenschappelijk bewijs dat ondervoeding van de moeder tijdens de zwangerschap blijvende gevolgen kan hebben voor de gezondheid van het kind, ook tientallen jaren later.
“Baby’s blootgesteld aan de Hongerwinter in de buik”:chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://bmjopen.bmj.com/content/bmjopen/11/3/e042078.full.pdf hebben op volwassen leeftijd meer last van hart- en vaatziekten, hoger cholesterol, zijn vaker te zwaar, hebben een slechtere suikerhuishouding en nierfunctie en een hoger risico op depressie. Ook eten zij vaker een dieet op volwassen leeftijd dat hoog is in vetgehalte en ervaren zij hun eigen gezondheid slechter. Op latere leeftijd heeft de periode van ondervoeding tijdens de zwangerschap impact op de structuur, doorbloeding en functie van het brein.

Daarbij heeft men ook geleerd dat de timing van de ondervoeding van groot belang is: tijdens de eerste maanden van ons bestaan ontwikkelt ons lichaam zich op een hoog tempo, en afhankelijk van wanneer in de Hongerwinter de zwangerschap plaatsvond zijn bepaalde organen meer of minder aangedaan. Bijvoorbeeld zijn bij ondervoeding in het eerste trimester van de zwangerschap, wanneer de basis voor de meeste belangrijke organen wordt aangelegd, het hart en het brein aangedaan.

Bij honger in het tweede trimester, wanneer de organen voornamelijk groeien en uit rijpen, zijn de longen en de nieren vaak aangedaan. Baby’s blootgesteld in het laatste trimester, waarin het lichaam groeit en ons gewicht toeneemt, werden vaker klein en met een laag geboortegewicht geboren.  

Daarnaast ontdekte men dat er soms sprake was van een effecten van de Hongerwinter alleen op mannen of vrouwen. Mannen verwekt tijdens deze periode hadden bijvoorbeeld een kleiner brein dan mannen die voor of na de Hongerwinter zijn geboren. En vrouwen blootgesteld aan ondervoeding in het vroegste trimester van de zwangerschap hadden een hogere sterftekans, onder andere van kanker en hart- en vaatziekten, dan vrouwen die niet de Hongerwinter in de buik van hun moeder hadden meegemaakt.