Eén aartsvader, drie rivaliserende religies

In een tijd dat terroristische groepen als Islamitische Staat, Boko Haram, Al Qaida of de Taliban zich allemaal beroepen op de Islam als hun drijvende kracht, kan niemand het ontkennen: religie is behalve een bron van troost of verzoening ook een bron van conflict.

29 maart 2017

Dat conflict is overigens zeker niet alleen aan de Islam voorbehouden. In voorbije eeuwen wist bijvoorbeeld ook de Katholieke Inquisitie wel raad met het berechten van mensen die in hun overtuiging als ketters moesten worden beschouwd. Het is dan ook veilig te stellen dat binnen een groep mensen die – zuiver objectief en genetisch gesproken – als homogeen zou moeten worden bestempeld, religie naast taal en etniciteit, voor een hoge mate van diversiteit en ook spanning zorgt.

Een tekening van een groep mannen die in een vuur staan. — Religieuze conflicten zijn bepaald niet voorbehouden aan de Islam, zo bewees bijvoorbeeld de Katholieke inquisitie.
Wikimedia Commons

Abraham en het Jodendom

Toen in het jaar 70 na Christus de Tempel in Jeruzalem door de Romeinen werd verwoest, volgde een grote opstand, en werden mogelijk wel een half miljoen Joden vermoord. In dat ontredderde volk ligt de basis van het huidige Joodse geloof. Voor het Jodendom is hun religie letterlijk bij Abraham begonnen, dus niet bij Adam en Eva. Abraham is de stamvader van Israël en was de eerste die ‘geroepen werd’ door God. Het volk Israël stamt volgens de overlevering af van één van de zonen van Abraham: Isaak. Abraham werd volgens de Joden als eerste ‘geroepen’ door God.

Duizenden grazende damherten hebben een duidelijk effect op de begroeiing van de Amsterdamse Waterleidingduinen. — Abraham werd volgens de Joden als eerste ‘geroepen’ door God.
Rob Buiter, Heemstede

Zo bezien is het des te opmerkelijker dat de drie grote monotheïstische wereldreligies zich allemaal beroepen op één en dezelfde bron. Zowel het Christendom, als de Islam en het Joodse geloof stellen dat Abraham hun aartsvader is. “Die gemeenschappelijke aartsvader is natuurlijk een interessant gegeven”, stelt de Hoofddorpse theoloog en predikant Coen Wessel. “Voor wie de huidige spanningen in de samenleving wil begrijpen, en misschien zelfs helpen verminderen, biedt dit ook aanknopingspunten.”

Broedertwisten

Volgens Wessel zijn conflicten tussen religies in wezen terug te voeren op broedertwisten. “Het bijzondere is dat de eerste verhalen uit de bijbel ook steeds gaan over conflicten tussen broers. Bij de eerste broers, Kaïn en Abel, slaat de oudste de jongste dood. Ismaël en Isaak waren ruziënde zonen van Abraham. Twee kleinzonen van Abraham, Jacob en Esau kregen hooglopende ruzie toen de Jacob zijn oudere broer de zegen van zijn vader aftroggelde. De kinderen van Jakob op hun beurt maken het ook bont, wanneer Jozef door zijn broers in een put wordt gegooid.”

“Met een beetje goede wil kan je de conflicten tussen Jodendom, Christendom en Islam dan ook een broedertwist noemen. De godsdiensten hebben veel met elkaar gemeen. Het gaat in alle drie om vergeving, gerechtigheid, oordeel, gebed, pelgrimage. Ze hebben gezamenlijke historische bronnen. Maar er zijn ook harde conflicten tussen de godsdiensten, met de Shoah, de vernietiging van de Joden in de Tweede Wereldoorlog, als dieptepunt.”

Abraham en de Christenen

In de Christelijke tijdsrekening leefde de aartsvader Abraham in het jaar 1500 voor Christus. Het Christendom is strikt genomen ontstaan als een aparte stroming binnen het Jodendom, geïnitieerd door Jezus zelf. Maar nadat het eerst een soort ‘Christelijke Gemeente’ was binnen Israël, sloten zich al snel mensen van buiten Israël bij het Christendom aan. Je mag dus gerust zeggen dat Jezus een soort splijtzwam was, die ervoor zorgde dat er een aparte Joodse en een Christelijke kerk ontstond. Behalve een vredestichter, was Jezus ook een splijtzwam tussen de Joden en de Christenen.

Jonge grijze zeehond op het Waddeneilandje Richel. Volgens Staatsbosbeheer is de zeehond één van de Nederlandse ‘Big Five’ voor de bucketlist van natuurliefhebbers. — Behalve een vredestichter, was Jezus ook een splijtzwam tussen de Joden en de Christenen.
Rob Buiter, Heemstede

“In de afgelopen decennia is er tussen het Joodse en het Christelijke geloof weer toenadering gekomen”, zo stelt Wessel vast. “Al constateert de Engelse rabbijn Sacks nu dat de afkeer van het Joodse geloof plaats heeft gemaakt voor afkeer van de staat Israël. Maar tussen de beide religies is duidelijk toenadering en verzoening gekomen.”

“Toch staan er in de basisgeschriften van de Christenen nog steeds de nodige anti-Joodse teksten”, weet Wessel. “Die verzoening is dus wel iets waar religies blijvend aan moeten werken. Voor je het weet staat er weer een groep op die met bepaalde teksten aan de haal gaat om anti-Joodse sentimenten aan te wakkeren.”

“Een vergelijkbare verzoening is in principe ook mogelijk tussen de Islam en het Jodendom of het Christendom”, veronderstelt Wessel.

“Maar ook daar moet je er wel moeite voor blijven doen, want in de Koran staan ook genoeg passages waar je bijvoorbeeld anti-Joodse sentimenten mee kunt voeden. Zo’n verhaal over Mohammed die een Joodse stam uitroeit, daar kan je heel verschillend mee omgaan. Je kan het heel triomfantelijk voorlezen in de moskee, je kan de tekst ook overslaan, of zeggen dat je je er voor schaamt of je kan zo’n verhaal in het tijdsbeeld plaatsen. ‘Dat is iets wat toen gebeurde, maar waar we ons nu van afkeren.’ De toenadering tussen de monotheïstische godsdiensten is dus misschien wel logisch, maar zeker niet vanzelfsprekend.”

De lijn van wijlen John Lennon volgen, en religie als bron van conflicten tussen groepen mensen maar helemaal overboord zetten, dat gaat de theoloog Wessel – uiteraard – te ver. “‘Imagine there’s no religion’ bedoel je? Zeker, religie is ook een bron van ellende. Tegelijk is religie voor veel mensen ook de bron van inspiratie en verzoening, dus voor mij is afschaffen van religies, voor zover je dat al zou kunnen afdwingen, geen optie. En kijk ook eens naar de niet-religieuze samenlevingen, zoals in de communistische landen. Is het daar nou zoveel beter? Omgekeerd ben ik het ook zeker niet met de Paus eens, die stelt dat alle religies in de basis streven naar vrede. Het is een mooie gedachte, maar in de praktijk zijn religies daar helaas veel te complex voor.”

Een zwart-wit foto van John Lennon en zijn echtgenote Yoko Ono in bed met tulpen en een gitaar. — John Lennon zag meer in *‘Hair & Bed Peace’* dan in religie.
Wikimedia Commons

Abraham en de Islam

Abraham staat voor moslims ongeveer op hetzelfde niveau als Mohammed. Hij wordt ook wel de eerste moslim genoemd. Ook al is er geen discussie over de vraag of de Abraham van de moslims wel dezelfde is als die van de Christenen en de Joden, binnen de Islam spelen wel heel andere verhalen over Abraham een hoofdrol, met name over de oudere half-broer van Isaak, Ismaël die samen met zijn moeder door Abraham werd verbannen. Volgens de Islam heeft Abraham samen met zijn zoon Ismaël de Ka’aba, het centrale Islamitische heiligdom in Mekka gebouwd. Er bestaat ook nog steeds een aparte stroming binnen de Islam: het Ismaëlisme. Abraham en zijn zoon Ismaël zouden de bouwers zijn van de Ka’aba, in Mekka.

Een vrouw veegt met haar hand over haar schouder. — Abraham en zijn zoon Ismaël zouden de bouwers zijn van de Ka’aba, in Mekka.
iStockphoto

Lessen uit het verleden

“Het afschaffen van religies, om daarmee een twistappel uit de samenleving te halen, betekent ook dat je een aanzienlijk deel van je geschiedenis ontkent”, vindt Wessel.

“Niet alleen de mooie, maar ook de minder mooie kanten van je eigen geschiedenis. En het negeren of zelfs ontkennen van zulke belangrijke episodes uit je eigen geschiedenis, zet de deur wagenwijd open naar het opnieuw begaan van dezelfde fouten.”

“Het lijkt mij handiger om op zoek te gaan naar de overeenkomsten in je religieuze geschiedenis, om daar vandaan een dialoog aan te gaan. Of in het geval van de religies die bij Abraham zijn begonnen: een trialoog. In mijn gemeente zetten wij ook met enige regelmaat een dag van dialoog op. Mensen krijgen dan de kans om bij elkaar in kerk of moskee te kijken. Dan merk je ook hoeveel praktische problemen je moet overwinnen. Op dit moment komen bijvoorbeeld vanuit de moskee alleen maar jongens op zo’n ontmoeting af. Blijkbaar is de drempel om meisjes mee te laten doen nog te hoog. Op zo’n bijeenkomst word je het niet eens met elkaar, maar je leert elkaar wel veel beter kennen. Dat alleen al is winst.”

Voor de moderne verzoening tussen Joden en Christenen was de Holocaust een dramatisch keerpunt. Maar voor effectieve verzoening tussen groepen is zo’n drama volgens Wessel niet per se noodzakelijk.

“Wat je vooral moet bedenken is dat je niet alles nu meteen moet bereiken. Islamitische Staat is vooral zo gewelddadig om dat ze vinden dat er nu een voor hen ideale staat moet worden gesticht en iedereen die dat in de weg staat of zich daar niet aan conformeert moet een kopje kleiner worden gemaakt. Het zou al heel veel schelen als mensen zich realiseren dat je je idealen ook voor de toekomst, voor je kinderen of voor een dag ver weg kunt nastreven.”