'Door Chinezen twijfelden we aan de Bijbel'

China is populair in Nederland. Ons land is één van de grootste Europese handelspartners van China en ook aan de universiteiten is de belangstelling terug te zien in Chinese cultuur- en taalstudies en onderzoeksprogramma’s. Deze culturele interesse is terug te voeren naar de zeventiende eeuw, zoals te zien is in de tentoonstelling Barbaren & Wijsgeren, Het beeld van China in de Gouden Eeuw.

Deze tentoonstelling in het Frans Hals Museum is onderdeel van het meerjarige onderzoeksproject The Chinese Impact, dat geleid wordt door Thijs Weststeijn. Hij is kunsthistoricus aan de Universiteit Utrecht en gastconservator van de tentoonstelling. Wat voor nieuwe inzichten geeft zijn project ons?

Dit bepaalde de beeldvorming over China in de Nederlanden en inspireerde weer kunstenaars. Zo schreef Vondel een historisch toneelstuk over de val van een Chinese keizer. Dit was het eerste Europese literaire werk dat zich geheel tegen een Chinese achtergrond afspeelt, met Chinese hoofdrolspelers.

Misdadige Jezus

Chinese voorwerpen maar ook personen komen sinds de zeventiende eeuw terug op Nederlandse schilderijen. “Uit ons onderzoek kwam naar boven dat de ‘Koreaan’ in het schilderij De wonderen van de heilige Franciscus Xaverius (Peter Paul Rubens, 1617-18) de Chinese handelaar Yppong was. Deze man was uit nieuwsgierigheid naar Holland meegereisd met een handelsvloot en in 1601 aangekomen in Middelburg. Rubens gebruikte Yppong als ooggetuige van de wonderbaarlijke bekeringen van Aziaten door Fransiscus.”

Naast handelaren trokken ook rooms-katholieke missionarissen van de Jezuïetenorde naar China. De informatie die zij rapporteerden aan het thuisfront was van andere aard dan de reisverslagen. “Jezuïeten beschreven dat de Chinese keizer tot tranen toe geroerd werd door de Nederlandse devotiekunst. Dit kunnen we natuurlijk niet te letterlijk nemen vanwege de religieuze agenda van de missionarissen. Wat we wel weten is dat Chinese kunstenaars Nederlandse prenten kopieerden, waaronder die van schilder Hendrick Goltzius (1558-1617). Dit was echter vooral in opdracht van Jezuïeten. De Chinezen zelf dachten dat Jezus een misdadiger was, met zijn doornenkroon.”

De oudste Europese vertaling van de Gesprekken, het belangrijkste werk van de Chinese wijsgeer Confucius (551 – 479 v. chr), verscheen in 1675 in het Nederlands. De versie in het Latijn, de wetenschappelijke voertaal in het Europa van die tijd, zou pas twaalf jaar later verschijnen.

“Het onderzoek toont aan hoezeer de auteur Pieter van Hoorn met deze Nederlandse vertaling de blik van de rest van Europa op China opende. We zien dat bij sommige tijdgenoten het Eurocentrische wereldbeeld begon te wankelen. Door de leeftijd van de Chinese cultuur begonnen wetenschappers aan de Bijbel als historische bron te twijfelen. De Bijbelse zondvloed zou namelijk hebben plaatsgevonden in 2349 voor Christus maar de Chinese jaartelling in oude bronnen ging terug tot wel 3000 voor Christus.”

De Bijbel niet letterlijk kunnen nemen was vloeken in de kerk! Klopten de Chinese bronnen niet of was de zondvloed een meer plaatselijk fenomeen geweest? Twijfel alom, blijkt uit het onderzoeksproject. “De Amsterdamse taalkundige Isaac Vossius (1618-1689) twijfelde niet aan de Chinese bronnen en ook voor aanhangers van de filosoof Spinoza (1632-1677) was dit de druppel om de Bijbel niet letterlijk te nemen. Over de oude Egyptische beschaving was sinds het begin van de zeventiende eeuw ook al bekend dat ze ouder was dan de zondvloed, maar met de Chinese jaartelling erbij kon dat geen toeval meer zijn.” De eerste fossielen zouden pas in de achttiende eeuw als zodanig worden geïnterpreteerd, dus ten tijde van deze discussie was er nog geen fysiek bewijs voor de leeftijd van de aarde.

Snelheidsduivels

De bewondering voor de wijsheid van de Chinezen zorgde ook voor de verkeerde interpretatie van bronnen. Een mooi voorbeeld hiervan is de zeilwagen. “Dit karretje, een soort kruiwagen met zeil om makkelijker goederen te verplaatsen, is in Nederland nagemaakt op basis van beschrijvingen uit China. Ze hadden het wagentje niet in actie gezien en dachten dat het om een personenvoertuig ging, maar dat bleek een creatief misverstand. Het prototype uit 1600, waarin Hugo de Groot nog mee over het strand heeft gescheurd, is goed gedocumenteerd. Op de tentoonstelling in Haarlem is een schaalmodel te zien. Helaas werkte het niet zo goed als verwacht: alleen met wind mee was het een bruikbaar vervoersmiddel. Maar het mooie is dat de overtrokken positieve beeldvorming over de Chinese cultuur en kunde in Nederland leidde tot nieuwe uitvindingen.”

“Het was inhoudelijk een belangrijk boek, hoewel de informatie erg gekleurd was. De grondgedachte van dit boek was dat de Jezuïeten goed werk deden in China. Chinezen zouden altijd al christelijk zijn geweest, maar ze waren het even vergeten. Bewijs hiervoor was een christelijke grafsteen uit de achtste eeuw.” Vanwege Verbiest liet de keizer prekende christenen hun gang gaan in zijn rijk.

Van een heel andere orde is het reisverslag met tekeningen van Johan Nieuhof. Als handelaar was hij ooggetuige en daarmee had zijn boek een beschouwende en niet-religieuze insteek. De afbeeldingen in zijn reisjournaal lieten voor het eerst China naar het leven zien, hoewel hier en daar wat opgeleukt met exotische details door zijn uitgever. Het waren vooral deze afbeeldingen die dit razend populaire boek een succes maakten.

“De prenten van Nieuhof zijn als voorbeeld gebruikt en kregen veel navolging in de kunst. Zo zie je ook de verzonnen aanvullingen terugkomen, bijvoorbeeld bij de Chinese architectuur. De pagode van Nanking hoort zeven verdiepingen te hebben, maar er werd er een extra aan toegevoegd, inclusief wat krullen. Vervolgens zie je pagoden met acht verdiepingen opduiken op Nederlandse afbeeldingen, zo blijkt uit ons onderzoek. De invloed van dit boek op de Nederlandse beeldvorming over China was enorm.” De wetenschappers zijn nog niet klaar met dit deel van het onderzoek, en gaan onder andere nog kijken naar de kleding en haardracht van de Chinezen in de prenten. Een ander aspect dat nog meer onderzocht zal worden is de rol die Chinese vrouwen speelden bij het contact met Hollanders.