Een bezoekje aan de groenteman, even langs de slager en nog wat inslaan bij de kruidenier. Dan op de fiets naar huis en aan de slag om alle groenten te snijden en de maaltijd te bereiden: met pannen, niet in de magnetron natuurlijk. Koken, dat was vroeger een hele klus. Och, zouden huisvrouwen zestig jaar terug niet af en toe hebben gesnakt naar een kant-en-klaarmaaltijd? Helaas, zulk gemaksvoedsel bestond nog niet of nauwelijks.

Helaas? Misschien mochten onze opa’s en oma’s wel van geluk spreken. Want het toenemende eetgemak is niet los te zien van een andere trend: we worden steeds dikker. In de afgelopen veertig jaar is het percentage mensen met overgewicht met zestig procent toegenomen, terwijl het aandeel obesitas zelfs verdrievoudigd is. Volgens critici leven we dan ook in een obesogene omgeving: een samenleving die dik maakt. Hoe zit dat: in de supermarkt liggen toch ook tal van groenten, is gezond eten niet gewoon een kwestie van verstandig kiezen?

Wereld vol verleidingen

Als het over overgewicht gaat, denken we algauw aan McDonald’s en andere fastfoodketens. En ja, hun aantal groeide alleen de laatste tien jaar al met vijftig procent, volgens CBS-cijfers. Maar onze voedselomgeving is de afgelopen decennia op veel meer vlakken drastisch veranderd, vertelt gezondheidsonderzoeker Joreintje Mackenbach van Amsterdam UMC. “Gemaksvoedsel dat je zelf niet hoeft te bereiden is steeds meer gemeengoed geworden. Dat heeft allerlei voordelen, want het is betaalbaar en scheelt veel tijd, maar is vaak minder gezond dan zelf koken.” 

Je kiest zelf?

Toch leggen we de verantwoordelijkheid voor overgewicht vaak nog bij het individu: iedereen kan toch gewoon kiezen voor gezond voedsel? Daarmee miskennen we de invloed van de omgeving, vertelt Mackenbach. “We zijn op een punt gekomen dat meer dan de helft van de Nederlandse bevolking overgewicht heeft. Dat ligt niet aan individuele keuzes: de gemene deler is dat de maatschappij enorm veranderd is.” Dat we dik-worden toch als puur individuele aangelegenheid zien, is ook een soort zelfbescherming, vermoedt Mackenbach. “Ik denk dat we heel ongelukkig worden als we constant beseffen hoeveel invloed de omgeving op onze keuzes heeft.”

Achter het idee van vrije keuze schuilt bovendien een politiek ideaal, vult Dagevos aan. “Het idee van individuele keuzevrijheid staat op een gigantische sokkel. Op allerlei manieren is die keuzevrijheid flauwekul, maar dat is wel hoe we er binnen het neoliberale denken naar kijken.”

Tijd voor actie

Willen we overgewicht aanpakken, dan moeten we dus ingrijpen in onze dikmakende omgeving, vertellen Mackenbach en Dagevos. Dat wordt een hele klus, want waar moeten we beginnen: fastfoodketens verbieden, verplicht elke dag twee stuks fruit? Volgens Dagevos is het vooral belangrijk dát we beginnen. “We weten al sinds de jaren tachtig dat dat niet goed gaat in de westerse wereld en we doen eigenlijk geen fluit.” Wat zou kunnen helpen? Dagevos stelt voor te experimenteren met gezondere voedselomgevingen. “Richt een supermarkt maar eens in conform de Schijf van Vijf. Die ziet er heel anders uit dan een supermarkt zoals we die nu kennen.”

Precies dat probeerde Mackenbach voor haar onderzoek te doen. Een supermarkt was bereid mee te werken, maar onder één voorwaarde: gezond eten promoten was prima, maar ongezond eten afraden was niet toegestaan. Dat laatste kon de omzet immers schaden. “Daardoor heeft de ingreep geen enkel effect gehad,” vertelt Mackenbach. “In een supermarkt is maar twintig procent van het aanbod gezond, dus we konden heel weinig veranderen.” Zonder wat aan de overige tachtig procent te doen, is geen reële verandering mogelijk.

Winst voor iedereen

Het voorbeeld toont waarom het knap lastig is de obesogene samenleving te veranderen. Koekjesfabrikanten en supermarkten zitten daar minder op te wachten. Maar ook consumenten lijken zeker niet laaiend enthousiast. Voorstellen als een suikerbelasting of het inperken van fastfoodketens worden algauw gezien als betutteling, merkt Dagevos. “We leven in een consumptiewalhalla, en dat willen we niet zomaar opgeven.”

Moeten we dan wel willen veranderen: een samenleving vol gemak heeft toch ook best wat? Mackenbach wijst op de grote gezondheidseffecten van overgewicht en obesitas, die de zorg steeds lastiger betaalbaar maken. Ook individueel betalen we een grote prijs voor al dat bewerkte, calorierijke voedsel. We worden de hele dag verleid door producten die slecht voor ons lichaam zijn. Daar mogen we best wat kritischer op zijn, vindt Mackenbach: “Eigenlijk zou iedereen over deze voedselomgeving zo verontwaardigd moeten zijn dat ze in protest komen. Zover zijn we nog lang niet.”