Moeten we veroudering als ziekte zien, zoals sommige wetenschappers bepleiten? Om meerdere redenen zeer onverstandig, zeggen verouderingsonderzoeker Eline Slagboom en geriater Marcel Olde Rikkert.
Het scheelde niet veel of de WHO had een paar jaar geleden ‘ouderdom’ opgenomen als diagnose in de International Classification of Diseases (ICD), de catalogus om ziektediagnosen wereldwijd te standaardiseren. Het plan was om de diagnose ‘seniliteit’ in de nieuwe editie te vervangen door het minder denigrerende ‘ouderdom’. Ook het woord ‘pathologisch’ kwam in de beschrijving voorbij, wat min of meer suggereert dat ouderdom een ziekte is. Na stevige kritiek van een groep internationale artsen trok de WHO toch de term ‘ouderdom’ terug.
Taalkundig geneuzel, op het eerste oog. Maar dit geschil raakt aan de kern van een veel grotere discussie die draait om één wezenlijke vraag: is veroudering te beschouwen als een ziekte? Veel van de moleculaire en genetische processen die geïdentificeerd zijn bij veroudering, spelen ook een rol bij ouderdomsgerelateerde aandoeningen als kanker en diabetes. Wetenschappers van de langlevendheid neigen daarom naar ‘ja’, terwijl het idee om veroudering in de ziektehoek te schuiven onder artsen controversiëler is.
Wat zouden de implicaties zijn voor de gezondheidszorg en de samenleving als we veroudering gaan zien als ziekte? Dat is wat we vandaag bespreken met Eline Slagboom, hoogleraar moleculaire epidemiologie aan het Leids Universitair Medisch Centrum en voorzitter van de Vereniging voor Verouderingsonderzoek, en Marcel Olde Rikkert, arts en hoogleraar ouderengeneeskunde aan het Radboudumc.
Medicalisering
Is een biologisch proces dat bijdraagt aan het risico om allerlei chronische ziektes te krijgen op zichzelf een ziekte? Waar plaatst Slagboom zich als verouderingsbioloog in de discussie?
“Ouderdom staat wat mij betreft niet op hetzelfde niveau als ziek zijn. Er zijn zoveel oudere mensen die gezond zijn. Ik zie veroudering als een proces dat te maken heeft met fysiologische achteruitgang, waar uiteindelijk problemen van komen. Het is een proces dat verschillende kanten kan uitgaan en waar je deels zelf invloed op hebt via je leefstijl. Maar je kan pech hebben. Aanleg speelt een rol, de situatie waarin je opgroeit, je beroep.”
Dus zij ziet veroudering niet als ziekte?
“Nee.”
Wanneer definieer je iets überhaupt als een ziekte? Daar begint het probleem al, volgens Olde Rikkert. “De definitie zoals we die gebruiken is vaak gebaseerd op het oude epidemiologische beeld van infectieziekten. Denk aan een longontsteking veroorzaakt door pneumokokken. Hetzelfde paradigma gebruiken we nog voor chronische ziekten, die multifactorieel zijn: leefstijl, genen en omgeving spelen mee. Lichte cognitieve stoornissen en prediabetes noemen we nu ook ziekte, ik vind er veel voor te zeggen dat niet te doen.”
Waarom liever geen ziektelabel?
“Het stempel ‘ziekte’ komt met interventies, met pillen”, zegt hij. “Veroudering beschouwen als ziekte werkt een enorme medicalisering in de hand, gezien het aantal oudere mensen. We kunnen nu de gezondheidszorg al niet goed vormgeven voor de mensen en ziektes die er zijn. Gaan we de ziektedefinitie nog verder uitbreiden, wat krijgt dan voorrang? Het legitimeert een vergoeding vanuit verzekeraars. Het legitimeert ook een prioritering aan onderzoek om veroudering tegen te gaan, terwijl die prioriteit anders moet liggen, gezien de huidige gezondheidsproblemen en vragen van de samenleving.”
Preventie
Mensen als de Britse levensverlengingsonderzoeker Aubrey de Grey en de Nederlandse verouderingsonderzoeker Andrea Maier zijn er juist heel stellig in dat ouderdom een ziekte is die bestreden kan en moet worden.
“Ik zie het als volgt”, zegt Slagboom. “Een hele groep wetenschappers uit het verouderingsonderzoek sleutelt in dieren en cellen aan biologische systemen, waardoor die als het ware verjongen. Hartstikke mooi, want voor veroudering was lange tijd geen aandacht. Gewoon slijtage, was het idee, doe je niks aan. Het is goed om te weten dat er systemen zijn, niet alleen in muizen maar ook in mensen, die jou weer naar de gezonde kant kunnen trekken. Door lichaamsbeweging slaan bijna al die systemen aan. Dat vind ik positief. Maar vervolgens is mijn eerste gedachte: wat kan je zelf doen om te zorgen dat de veroudering niet te erg wordt? En niet: laten we proberen er vanuit farmaceutisch oogpunt grip op te krijgen.”
Olde Rikkert: “Aansluitend op wat Eline zegt, is die keus om veroudering te zien als ziekte voor een aantal mensen een heel sterke overtuiging, gevoed voor allerlei experimenten, maar er zit ook een strategische framing in. Zowel aan de onderzoekskant als aan de kant van de gezondheidszorg geeft een ziektediagnose kans op vergoedingen. Zo ging het ook met obesitas, dat noemden we nooit een ziekte. Nu doet WHO dat wel. En dan begint het grote cashen, in dit geval is het Novartis die met het middel Ozempic goud geld verdient.”
Door obesitas een ziekte te noemen, werden er grote sommen geld geïnvesteerd in medische interventies en klinische trials. In potentie kunnen mensen er meer gezonde levensjaren bij krijgen. Is dat niet ook een voordeel?
“Ik wil niet zeggen dat dat allemaal onterecht is”, zegt Olde Rikkert, “maar bij een ziekte moet je als zorgsysteem genezend gaan optreden, wat het hele perspectief van de obesogene omgeving wegneemt. We hoeven dan niet meer na te denken over hogere belasting op gesuikerde frisdranken, we hebben inmiddels toch die pillen in ons pakket. Ga je veroudering zien als ziekte, dan krijg je waarschijnlijk dezelfde dynamiek.”
Anti-aging klinieken
Stel dat er pillen zouden komen tegen veroudering, wie moeten die gaan slikken?
“Belangrijk punt”, zegt Slagboom. “Hoe stel je eigenlijk vast dat iemand zó snel aan het verouderen is dat er echt wat moet gebeuren? Aan de hand van metingen in het bloed kunnen we nu 50-plussers herkennen die snel verouderen. Voor die groep zijn er effectieve leefstijlinterventies. We zijn het er allemaal over eens: als je niks doet, verlies je de mogelijkheid om het proces af te remmen en zit je met onherstelbare schade. Maar de mensen die nu bij verouderingsklinieken komen zijn tussen de veertig en vijftig jaar met veel geld, geen zeventigers en tachtigers waar je wat mee zou willen. En hoe meet je of de veroudering echt wordt afgeremd? Daar worstelen onderzoekers in klinische trials mee.”
“We hebben nog niet genoemd dat anti-aging klinieken een enorm versterkend effect hebben op de grote gezondheidsverschillen die er nu al zijn, afhankelijk van je sociaal-economische achtergrond”, zegt Olde Rikkert. “Dat moet je als zorgsysteem niet willen stimuleren. In Nederland hebben we nu al negen jaar verschil in levensverwachting tussen arm en rijk, heel kwalijk.”
Slagboom: “Ik denk dat Marcel en ik allebei enthousiast zijn over het idee dat er ook aan de preventiekant iets te doen is.”
Hij knikt. “Wij hebben bij een aantal preventiestudies kunnen aantonen dat biologische systemen reageren op fysieke activiteit, en daardoor verbeteren. Het omgekeerde is natuurlijk ook waar. Raak je verzeild in passiviteit, dan gaan die systemen achteruit. We zijn groot fan om de oorzaak buiten onszelf te plaatsen als ons lichaam niet volgens de norm functioneert, ‘het ligt aan de biologie’. Medicatie moet het oplossen. Dat is de sterk dominante gedachte. Preventie heeft echter ook fascinerende biologie, laten we die sterker belichten en aantrekkelijker maken.”
Leeftijdsdiscriminatie
Veroudering zien als ziekte is om nóg een reden controversieel onder artsen. Het zou de nu al aanwezige negatieve stereotypen over ouderen kunnen versterken.
“Leeftijdsdiscriminatie zou toenemen, dat denk ik wel”, zegt Olde Rikkert. “Veel ouderen worstelen nu al met zingeving en verbinding met de rest van de maatschappij, dat wordt nog moeilijker als je te horen krijgt ‘jij bent gewoon ziek’. Dan behoor je ineens tot een categorie mensen van wie we niet meer zoveel verwachten, die niet volledig kunnen meedraaien in de samenleving. Het draait het idee om nuttig te kunnen zijn als oudere de nek om.”
Wat doen de kenners zelf om zo goed mogelijk te verouderen?
Voor Olde Rikkert is het practice what you preach. “Ik hoef geen 103 te worden. Voor mij is de grootste uitdaging om op een goede manier met mijn omgeving, de mensen met wie ik leef, ouder te worden.’
Geen interesse in iets als vasten?
“Daar kan wat inzitten, maar je moet zelf uitproberen of het wat voor je is”, zegt Slagboom.
Werkt het voor haar?
“Het ontbijt overslaan op vakantie, als ik ontspannen ben, lukt wel. Maar op werk? Moeilijke discussies voeren die energie vergen zonder ‘s ochtends te hebben gegeten, gaat echt niet.”
Is het denkbaar dat de WHO ouderdom in de toekomst toch gaat classificeren als diagnose?
Volgens Slagboom zou dat heel wrang zijn. “Degenen die eraan willen verdienen hebben dan een enorm sterke lobby gehad. Ik hoop dat het verdienmodel geen voorrang krijgt boven het welzijn van de mens.”
