De zoektocht naar de herkomst van het 'Heulmeisje'

Het ‘Heulmeisje’, het vermoorde meisje dat in 1976 werd gevonden op parkeerplaats De Heul langs de snelweg A12 in Maarsbergen, kwam uit Duitsland. Maar hoe weten de onderzoekers dat eigenlijk?

4 maart 2013

Toon mij je gebit en ik zeg waar je vandaan komt … Wie gesteld is op zijn privacy kan maar beter geen haren of tanden rond laten slingeren in de buurt van Laura Font Morales, aardwetenschapper aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Uit nauwkeurige laboratoriumanalyses van het weefsel uit haren, tanden en ook botten kan zij veel te weten komen over de gebieden waar iemand zich gedurende zijn leven heeft opgehouden: Je tanden vertellen iets over waar je je jeugd hebt doorgebracht, je haren geven informatie over de laatste jaren van je leven. Hoe langer het haar, hoe verder er hierbij terug in de tijd gekeken kan worden. Het zijn analyses die goed van pas kunnen komen, bijvoorbeeld als er sprake is van een misdrijf, en een lijk dat maar niet geïdentificeerd kan worden.

Cold case

De moord op het Heulmeisje is met recht een ‘cold case’ te noemen. In 1976 werd dit meisje dood gevonden. Het moest Monique Jacobs zijn, werd na onderzoek vastgesteld – maar die verscheen in 2006 na 35 jaar afwezigheid opeens weer ten tonele. Omdat er nieuwe technieken voorhanden zijn is de moordzaak vorig jaar heropend. Het meisje komt uit Duitsland en is een stuk jonger dan altijd gedacht is, blijkt nu uit onderzoek van het Nederlands Forensisch Instituut. Voor de bepaling van de herkomst van het meisje werden aardwetenschappers ingeschakeld van de Vrije Universiteit Amsterdam.

Werk aan een schedel, in het lab van het NFI.
Nederlands Forensisch Instituut (NFI), CC0

Isotopen

“Je bent wat je eet”, is de filosofie achter het werk van Font Morales. Je lichaam wordt opgebouwd uit de voedingsstoffen die je tot je neemt, en die stoffen laten sporen achter in onder meer je botten en je gebit. “Wat we meten zijn de isotopen”, vertelt Font Morales. Dit zijn atomen van bijvoorbeeld lood, die in verschillende gedaantes voorkomen: het aantal protonen is in alle loodisotopen hetzelfde, het aantal neutronen kan verschillend zijn.

dozenist, via Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0

De verhouding tussen verschillende gedaantes van één isotoop onthullen veel over je levensgeschiedenis. De isotopen die zich ophopen in je haar, je tanden en je botten zijn namelijk afhankelijk van wat je eet, maar ook van de omgeving waarin je opgroeit. Wie veel mais eet heeft in zijn lichaam een lagere koolstofverhouding (¹³C/¹²C) dan wie tarwe eet, en de stikstofverhouding (¹⁵N/¹⁴N) in het skelet van een vleeseter is stukken hoger dan bij een vegetariër. Belangrijk voor het uitzoeken van de verblijfplaats van een persoon is dat de verhouding waarin de verschillende gedaantes van de isotopen voorkomen tevens afhankelijk zijn van de omgeving. Sla uit de Hongaarse poesta bevat een andere isotopenverhouding dan een zelfde plantje dat is opgekweekt aan de kust van Portugal. De sla haalt zijn voedingsstoffen immers uit de bodem, en die bodem is ontstaan uit het gesteente in het gebied.

Het klinkt als een mooie methode, maar wat zegt de herkomst van ons eten over de herkomst van ons zelf? Wordt ons eten niet de hele wereld over gesleept? En moeten de conclusies aangepast worden als dat wat doorging voor Nederlands rundvlees opeens Roemeens paardenvlees blijkt te zijn? “Het zal vroeger duidelijker geweest zijn”, beaamt Gareth Davies, leider van de onderzoeksgroep. “Als iedereen uit zijn eigen tuintje eet geeft dat een duidelijker signaal dan wat wij nu vinden, in onze huidige supermarktmaatschappij.” Met water wordt echter een stuk minder gesleept dan met voedsel, zegt Font Morales, en daarvan drinken we ruim voldoende om de ruis in het voedselsignaal te onderdrukken.

Het Eifelgebied
Lucyin, via Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0

Heulmeisje

Terug naar het Heulmeisje Zij is opgegroeid in de Eifel, concludeerden Font Morales en haar onderzoeksteam. Het was de oplossing van een ware puzzel, waarin steeds meer mogelijkheden werden weggestreept. “De verhouding tussen de verschillende Strontium -atomen (⁸⁷Sr/⁸⁶Sr) in de tanden van het Heulmeisje bleek extreem laag te zijn”, vertelt Font Morales, “en dat zie je alleen in vulkanische gebieden”. Dat kon dus het Eifelgebied zijn, maar ook het Centraal Massief in de Auvergne, de Bohemen in Tsjechië, en de vulkanische gebieden in Italië en Griekenland maakten een kans. Met verhoudingen tussen zuurstofisotopen kan je bepalen of je dicht bij de kust zit, waarmee Italië, Griekenland en de Auvergne afvielen. Tot slot hielp het feit dat er tot een paar jaar geleden nog lood in onze benzine zat om de Bohemen in Tsjechië te diskwalificeren. Het lood in de tanden van het Heulmeisje kwam uit de mijnen van Australië, waar alleen westerse landen hun lood van betrokken. “Let wel, de politie ging er van uit dat we alleen in Europa hoefden te zoeken”, waarschuwt Font Morales. “Als we uit vulkanen over de hele wereld hadden moeten kiezen waren we waarschijnlijk met meer mogelijkheden blijven zitten.”

Om ook iets over de laatste maanden van haar leven te kunnen zeggen analyseerden Font Morales en Davies ook de haren van het meisje. Het Heulmeisje heeft de afgelopen jaren een tijd in Oost-Europa gewoond, en is op een gegeven moment naar West-Europa gekomen, ontdekten de onderzoekers. “Hoe lang ze alweer in West-Europa was weten we helaas niet”, zegt Font Morales, “omdat we niet precies weten op welke hoogte ze de haren hebben afgeknipt die we onderzocht hebben.”
Wie lang haar heeft herbergt hierin een aanzienlijk deel van zijn recente geschiedenis. Haren groeien gemiddeld een centimeter per maand, in vierentwintig centimeter haar zit dus voor twee jaar aan informatie. Het laatste deel daarvan zit echter het dichtst bij je hoofdhuid. “Hoe korter het haar dus is afgeknipt, hoe minder we van de recente geschiedenis weten”, aldus Davies. Daar verandert zelfs de meest geavanceerde isotopenmethode niks aan.

Asielzoekers en olijfolie

De isotopenmethode wordt niet alleen voor lijken gebruikt. Ook de vreemdelingenpolitie heeft belangstelling voor de methode, omdat het reisverhaal waarmee vluchtelingen zich aan komen melden er mee gecheckt kan worden. In Engeland heeft dit al tot felle discussies geleid. Minder omstreden is het gebruik van de methode om de herkomst van voedsel te onderzoeken: Komt de Spaanse olijfolie wel echt uit Spanje? De isotopenmethode zou wel eens een geducht wapen worden tegen de fraude in de voedselindustrie.