Stel je voor: de zee, een rivier of een bos klaagt in een rechtszaak zijn vervuilers aan. Dat kan als de natuur rechten krijgt. Juridisch is het mogelijk. Het idee zet vooral aan tot denken over de verhouding tussen mens en natuur. Maar wie bepaalt wie er namens de natuur mag spreken?
Door de statige rechtszaal weerklinkt een zacht geknisper, geruis en geklik. Het geluid komt van een onderwaterfilm van mosselen en wuivend zeewier in de Noordzee. Laura Burgers, advocaat namens de Noordzee, legt uit dat dit is hoe een levend rif in de Noordzee klinkt. Even later klinkt een stampend geluid, een beetje zoals een snelweg in de verte. Zo klinkt een scheepsmotor onder water, vertelt Burgers. “Het onderwaterlawaai verstoort het leven. Veel zeedieren navigeren op geluid; door een scheepsmotor raken ze de weg kwijt.”
Het was geen gewone rechtszaak waarin deze geluiden weerklonken, maar een oefenrechtszaak die afgelopen najaar werd gehouden in het Vredespaleis in Den Haag. Juristen vroegen er namens de Noordzee om een zogenoemde ‘verklaring voor recht’, waarmee de Noordzee een rechtspersoon wordt. Als rechtspersoon kan dit stuk natuur in een rechtszaak zijn vervuilers aanklagen, net zoals een mens, een bedrijf of een organisatie dat kan.
Geen echte rechtszaak dus, maar een toneelstuk, georganiseerd door de Ambassade van de Noordzee, een club van filosofen, kunstenaars, juristen en ecologen die niet-menselijk leven in de Noordzee een stem wil geven. Behalve door geluiden gebeurde dat in het Vredespaleis ook door andere deelnemers uit de zee op te voeren als getuigen. Op het getuigenbankje stonden glazen bakken zeewater en bodemmonsters. De rechter stroopte haar mouwen op en tastte met haar hand in de bakken. “Duidelijk een verschil”, zei ze, nadat ze eerst de bak met dode zeebodem bevoelde en daarna de bak die vol zit met levende mosselen en waterplanten.
Een stille getuige tijdens de rechtszaak namens de Noordzee.
Joris TielensVernieuwing
De natuur rechten geven is een vorm van juridische vernieuwing waar veel over wordt geschreven, maar wat bij een mooi idee lijkt te blijven. Toch is dat niet waar, zegt Tineke Lambooy, hoogleraar Ondernemingsrecht bij Nyenrode Business Universiteit. Lambooy en haar team onderzochten het fenomeen en vonden wereldwijd meer dan vierhonderd initiatieven.
In tweederde daarvan werd er daadwerkelijk een wet aangenomen, een lokale verordening opgesteld of sprak een rechter zich uit om een stuk natuur rechten te geven. Het ging om bossen, rivieren, meren of zeeën die rechten kregen, maar ook om planten – bijvoorbeeld een rijstsoort – of individuele dieren en diersoorten. In een dierentuin in Argentinië kreeg orang-oetang Sandra rechtspersoonlijkheid en mocht met pensioen in een reservaat. Serieuzere vormen zijn er ook: in Ecuador staat in de grondwet dat elke inwoner namens de natuur naar de rechter mag stappen als ergens in het land de natuur onrecht wordt aangedaan.
Een vreemd idee misschien, de natuur rechten te geven, maar de conclusie van Lambooy is dat het kan. Juridisch is het geen probleem om een stuk natuur rechten te geven. “Er zijn meer niet-menselijke dingen in ons rechtssysteem die een rechtspersoon kunnen zijn”, zegt ze. “Denk aan bedrijven die een bv of nv zijn, of stichtingen. Ook een waterschap heeft rechtspersoonlijkheid. Het recht is een menselijk construct, iets dat wij hebben verzonnen. Kinderen en vrouwen hadden vroeger ook geen rechten, nu wel. Natuur rechtspersoonlijkheid geven is een juridische erkenning van de intrinsieke waarde van natuur.”
Natuurrechtspersoon
De vraag is alleen wie gaat bepalen wat de natuur wil en wie namens de natuur mag spreken. De natuur kan geen pleitnota schrijven. “Maar als rechtspersoonlijkheid aan de Waddenzee wordt toegekend, kan het bestuur van de rechtspersoon wel namens de ‘natuurrechtspersoon Waddenzee’ optreden en de belangen van de Waddenzee vertegenwoordigen in rechtszaken. Net zoals een bestuur van een bv, nv of stichting dat kan.”
Luchtfoto van de Mar Menor, een binnenzee in Spanje die rechten heeft gekregen.
Jose A., CC BY 2.0 Wikimedia CommonsBij de binnenzee Mar Menor in Spanje is een stichting opgericht met drie commissies. Daarin zijn burgers, ecologen en vertegenwoordigers van omliggende gemeenten vertegenwoordigd. Samen bepalen zij wat het beste is voor de binnenzee. Daarnaast mag elke burger of organisatie aankloppen bij de rechtspersoon Mar Menor, de handhavingsautoriteiten of de rechtbank om namens de Mar Menor handhaving van haar rechten te eisen, bijvoorbeeld als er vervuiling is.
Dat heeft er al toe geleid dat er geld is vrijgemaakt om het riool dat loost in Mar Menor, grondig te herzien, zegt Lambooy. “Het voordeel van de natuur rechten geven, is dat wie opkomt voor de natuur niet eerst moet aantonen daartoe belang te hebben. Het bos of de zee zelf heeft dat belang. Bovendien wordt vervuiling veel sneller ontdekt en gemeld als de natuur zelf rechten krijgt en elke burger deze mag vertegenwoordigen. Omwonenden hebben vaak veel eerder door dan het bevoegd gezag dat er sprake is van vervuiling.”
Bovendien gaan rechten van natuur versnippering van beleid tegen. Er zijn vaak wel wetten of regels over de bescherming van natuur, maar die gaan zelden over de zee, het bos of natuurgebied als geheel. “Rondom de Waddenzee zijn ongeveer zeventien betrokken instanties, maar geen ervan toetst het effect van zijn beslissingen op de Waddenzee als geheel. De Waddenzee is door de EU aangewezen als Natura 2000-gebied. Natuurbescherming zou hier de hoogste prioriteit moeten krijgen. Toch vervuilt industrie nog de zee, oefent Defensie er, wordt er veel gevist en worden er kabels in de Waddenzee gelegd die de natuur verstoren.”
De mensen van stichting Bos dat van Zichzelf is.
Jesse SchoenmakersInheemse roots
Wat opvalt bij de vierhonderd initiatieven die Lambooy wereldwijd vond, is dat een deel geïnitieerd werd door de inheemse bevolking van een gebied. Zoals de rechten die de rivieren Whanganui in Nieuw-Zeeland en de Yarra in Australië kregen, of in gebieden waar oorspronkelijke bewoners van Noord Amerika wonen. “De Aboriginals wonen al meer dan veertigduizend jaar in Australië, en hebben altijd in harmonie met de natuur geleefd. Inheemse culturen kennen meestal geen eigendom ten aanzien van land, rivieren of meren. Toen met de kolonisatie het Europese rechtssysteem in die landen ging overheersen, werd het land opeens verdeeld. Inheemse volkeren konden vaak niet eens meer in hun eigen gebied terecht.” Tot op de dag van vandaag worden inheemse mensen vermoord die zich tegen mijnbouwprojecten of boskap opstellen, zegt Lambooy, bijvoorbeeld in Suriname of de Amazone.
Lambooy ziet de ‘rechten van natuur’-beweging als een reactie op het westerse denken over eigendom en recht. “Ons denken is gevormd door de Bijbel, waarin staat dat de mens boven de natuur staat en de natuur mag onderwerpen en beheersen. In werkelijkheid zijn wij maar één klein onderdeeltje van de natuur. En we zijn de natuur niet altijd de baas – denk aan de coronapandemie of aan klimaatverandering. Volkeren die in de natuur leven hebben dat iets beter door dan wij.”
Lambooy zegt de rol van inheemse volkeren niet te willen idealiseren. “Maar zij leven wel al heel lang samen met de natuur. Hun wereldbeelden erkennen vaak de intrinsieke waarde van natuur.” Daarom is het begrijpelijk, vindt Lambooy, dat veel initiatieven om de natuur rechten te geven zijn geïnspireerd door wereldbeelden van inheemse volkeren.
Wie bepaalt?
Socioloog Rutgerd Boelens, hoogleraar Politieke Ecologie in Wageningen en Amsterdam, relativeert de inbreng van inheemse bewoners. Boelens: “In veel gevallen komen rechten van natuur niet tot stand op initiatief van de inheemse bevolking, terwijl wel wordt gedaan alsof dat zo is. Geïdealiseerde ideeën over ‘de natuur’ of ‘de inheemse bewoners’ kunnen verhullen wie het in werkelijkheid voor het zeggen heeft.”
Boelens deed onderzoek in Latijns-Amerika naar rechten van natuur. Het blijkt dat de mooie ideeën in praktijk vaak heel anders uitpakken. Dat komt, zegt Boelens, doordat wie de natuur beheerst een kwestie van macht is. “Het blijven altijd mensen die bepalen wie er namens de natuur mag spreken en wie niet.” Regering of machtige bedrijven kunnen zeggen dat ze namens de natuur spreken, en anderen uitsluiten.
Boelens onderzocht bijvoorbeeld in Colombia wat er gebeurde toen de rivier Magdalena rechten kreeg. In de commissie die haar rechten moet behartigen zitten de overheid, een waterkrachtbedrijf en een paar zogenaamde natuurorganisaties. Ze willen de rivier kanaliseren, zodat ze bevaarbaar wordt voor olietankers. De bewoners van de oevers van de rivier waren niet welkom.
Boelens kent meer voorbeelden waar het misging. “In India claimt de hindoe-nationalistische regering namens de natuur rechten over de heilig verklaarde rivier de Ganges, en jaagt Dalits, moslims en andere geloofsgroepen weg van de oevers, omdat hun leerlooierijen onrein zouden zijn. Andere grote vervuilers worden wel gedoogd.”
We moeten niet doen alsof mensen als vanzelf namens de natuur kunnen praten, concludeert Boelens. “Rechten van natuur is een nieuw instrument in de strijd tussen mensen over wie het voor het zeggen heeft over de natuur. En die strijd wordt gespeeld op een ongelijk speelveld.”
Stof tot nadenken
Toch wil Boelens niet het kind met het badwater weggooien. “Het idee van rechten van natuur is fascinerend. Het zet ons aan het denken over de verhouding tussen mens en natuur en het is goed dat er nu debat over wordt gevoerd.” Maar we moeten niet vergeten dat wie er namens de natuur mag en kan spreken een politieke vraag is, wil Boelens maar zeggen.
Ook Lambooy ziet als grootste waarde van het idee van rechten van natuur dat het ons aan het denken zet over onze relatie met de natuur. “De boom voor mijn huis haalt mijn zon weg. Mag ik die daarom kappen? Of mag die boom er ook zijn omdat die van zichzelf is en er al tweehonderd jaar staat?”
Rechten aan natuur geven is daarom meer dan een juridische vernieuwing. Het is ook een kans om met elkaar in gesprek te gaan over wat de natuur zou zeggen als ze kon spreken, en hoe we dat als mensen met elkaar gaan bepalen. En misschien is dat wel door veel vaker te onderkennen dat we niet apart van de natuur staan, maar er onderdeel van zijn.