'De vrije wil? Natuurlijk bestaat die!'

‘De vrije wil bestaat niet, die is niets meer dan een illusie’, stellen de hersenwetenschappers Victor Lamme en Dick Swaab, onder andere in hun respectievelijke bestsellers De vrije wil bestaat niet en Wij zijn ons brein. Met dat standpunt trokken ze veel aandacht binnen de wetenschap, en van het grote publiek. Ze roepen vragen op als ‘Zijn wij willoze slachtoffers van onszelf?’ en ‘Ligt alles wat we doen vooraf vast?’

Daniel Dennett (1942), filosoof, cognitiewetenschapper en hoogleraar aan Tufts University, is het daar echter mee oneens. “Lamme en Swaab hebben een te simpele voorstelling van wat vrije wil is. Ze hebben het over de afwezigheid van oorzaak en gevolg van een beslissing. Ze zeggen dan dat onze acties en beslissingen niet het gevolg zijn van onze intenties, maar al ver van tevoren te voorspellen zijn.

Als Lamme en Swaab alleen zeggen: ‘er is geen onveroorzaakte oorzaak’, dan hebben ze gelijk. Maar dat heeft niets te maken met of we vrije wil hebben of niet. Deze neurowetenschappers verwijzen naar experimenten waarbij sommige door ons zelf-geïnitieerde acties enkele seconden van tevoren te voorspellen zijn. Dat is natuurlijk interessant, maar het betekent niet dat we geen vrije wil hebben.”

Dennett, in 2012 bekroond met de Erasmusprijs, schreef over bewustzijn en vrije wil de internationale bestellers Consciousness Explained en Darwin’s Dangerous Idea. Hij is een zogeheten compatibilist. Dat wil zeggen dat hij meent dat vrije wil te verenigen is met determinisme (het concept dat stelt dat elke gebeurtenis vastligt omdat hij veroorzaakt is door eerdere gebeurtenissen volgens de wetten van oorzaak en gevolg.)

Laten we bij het begin beginnen. Onze hersenen zijn eigenlijk een grote rekenmachine, klopt dat?

“Het is geen standaard computer, maar inderdaad, ons brein is een soort rekenmachine.”

Dus alle cognitie is eigenlijk een vorm van berekenen?

Aarzelend: “Ik zou daar wat kanttekeningen bij kunnen maken, maar grof gezegd is dat zo. Het is een vorm van informatieverwerking en uiteindelijk is dat berekenen.”

Het lijkt lastig om pure informatieverwerking te verenigen met de subjectieve ervaring die we allemaal kennen, ook wel qualia genoemd. U heeft weleens gezegd dat de subjectieve ervaring van bewustzijn niet bestaat.

“Ik geloof wel dat subjectieve ervaring bestaat, maar ik denk dat het filosofische concept van qualia – dat kleur en geur kwalitatieve eigenschappen zijn van waarneming – een grote vergissing is. De ervaring bestaat. Kleur bestaat. Subjectieve kleur bestaat. Het idee van qualia is een theoretisch concept, het is een technische term die nooit goed is gedefinieerd. Daarom kunnen we die maar beter niet gebruiken.”

Dus omdat we dat idee niet goed hebben gedefinieerd, kunnen we het maar beter niet gebruiken als een wetenschappelijk concept?

“Het is erger dan dat. Mensen gebruiken het concept van qualia en denken dat ze elkaar begrijpen omdat er geen duidelijke definitie van is. Maar ze praten langs elkaar heen, zonder zich dat te realiseren.”

Geldt hetzelfde voor bewustzijn, dat mensen het verschillend gebruiken?

“Absoluut. Het begrip bewustzijn is een zooitje. Het is niet zoiets als een elektron of DNA, maar een vaag begrip dat nergens naar verwijst. Bewustzijn is meer te vergelijken met een begrip als de ether.” [red: Om te verklaren waarom licht als golf door de lege ruimte kan bewegen, bedachten geleerden in vroeger tijden het medium ‘ether’ waarvan we nu weten dat het niet bestaat]

Er zijn filosofen die zeggen dat u door uw manier van redeneren, de subjectieve ervaring zo buiten de wetenschap plaatst…

“Nee hoor, helemaal niet. Ik wil de subjectieve ervaring graag binnen het wetenschappelijke domein houden. Ik stel alleen een wetenschappelijke theorie en een structuur voor zoals elke wetenschappelijke theorie die zou moeten hebben. En ik gebruik de term ‘qualia’ niet, omdat die zoveel connotaties heeft waarvan ik denk dat ze niet kloppen.”

Toch verwijten sommigen u dat u ‘het grote probleem’ van bewustzijn – in de literatuur wel bekend als the hard problem – probeert te omzeilen.

“Daar hebben die mensen gelijk in. Want er is geen ‘groot probleem’. The hard problem is een artefact van slordig denken. Nou ja, slordig… Ik vrees dat de mensen die het hebben over hét grote probleem eigenlijk voor de gek zijn gehouden door het lidwoord the. Door het the hard problem te noemen, insinueer je dat, als je alle gemakkelijke problemen hebt opgelost, je nog niet alles hebt opgelost: dat er een groter achterliggend probleem is. Dat grotere probleem is er echter niet.”

Hoe kun je determinist zijn en toch het idee van de vrije wil niet verwerpen?

“Het is eigenlijk heel simpel: vrije wil is een idee waarmee we zijn opgegroeid. En we passen het toe in ons leven. Als we onder druk een contract tekenen, is het geen vrije wil. Beloven we iets, dan is dat wel onze vrije wil. Vergelijkbaar zien we kleuren en we denken dat er rode en blauwe en groene dingen zijn. Of neem euro’s. Sommige zijn van papier of van metaal, andere euro’s zijn louter abstracties op een bankrekening.
Vrije wil, kleuren en euro’s zijn vergelijkbaar: ze maken onderdeel van uit van ons dagelijks leven, maar ze hebben geen duidelijke, heldere identiteit. Euro’s zijn er in verschillende vormen. Het feit dat we briefjes en munten hebben, dragen bij aan het idee dat het echt ‘dingen’ zijn. Maar dat zijn ze niet, anders zou de wereld vol liggen met papier en munten. Zo werkt het ook met een belofte. Waar is die van gemaakt? Het is een overeenkomst tussen twee zelfstandig denkende mensen met een vrije wil om een belofte te doen. Dat lokaliseer je niet in het brein.”

“Stel je voor dat een wetenschapper roept: ‘Ha! Ik ken de literatuur, ik heb nog eens goed gekeken en de euro bestaat helemaal niet! Die is een illusie! En kleuren zijn ook illusies, net zoals beloftes!’ Dat is onzinnig. Wat bedoel je precies als je zegt dat vrije wil een illusie is? Betekent dat dat mensen geen beloftes kunnen doen?”

Wat denkt u van experimenten waarbij sommige door ons zelf-geïnitieerde acties enkele seconden van tevoren te voorspellen zijn, die lijken aan te tonen dat ons brein beslissingen neemt voor wij ons daar bewust van zijn.

“Deze experimenten laten zien dat we goede redenen hebben om onze denkprocessen en ons redeneren privé te willen houden. Anders kan er misbruik van ons worden gemaakt. Deze experimenten illustreren dat het soms mogelijk is om onze keuzes te voorspellen. Maar dat gebeurt nog niet echt en niet in real time, het kost een computer nog veel tijd om data te analyseren en een voorspelling te maken.
Hoe dan ook, voorspelbaarheid betekent niet dat vrije wil niet bestaat. Kijk, als ik een briefje van tien euro op straat neerleg, kan ik natuurlijk voorspellen dat mensen dat zullen oprapen. Dat kan ik zelfs voordat ik ook maar iemand zie. Betekent dat dan dat die mensen geen vrije wil hebben? Natuurlijk niet.”

Dat we kunnen redeneren, vindt u erg belangrijk voor het hebben van een vrije wil. Waarom is juist dát zo belangrijk? Als iedereen perfect rationeel zou redeneren, zouden we toch ook altijd op hetzelfde uitkomen? Hebben we dan nog wel een vrije wil?

“Redeneren heeft een normatieve kant. Met redeneren bedoelen we ‘goed redeneren’. Slecht redeneren is geen redeneren. Goed redeneren betekent: rationeel zijn. We willen logisch zijn, we willen de juiste beslissing nemen, op het juiste moment, om de goede redenen. We willen verantwoordelijk gehouden worden voor wat we doen en vinden, en we willen dat kunnen beredeneren.
En dat willen we omdat we de dingen willen doen die verantwoordelijke mensen kunnen doen, zoals lange-termijnplannen maken, contracten tekenen, leningen aangaan, en beloftes doen waar mensen op vertrouwen. Want daarmee worden we gezien als verantwoordelijke individuen. We willen dat anderen ons de vrijheid geven om te doen wat we willen. Dát is vrije wil: autonoom beslissingen nemen om goede redenen.”