Naar de content

De totale overgave van de zon

Verenigde Staten maken zich op voor het ‘astronomische evenement’ van de eeuw

Tim Ebbs via CC BY-NC-ND 2.0

Tijdens een totale zonsverduistering schuift de maan precies tussen de aarde en de zon. In korte tijd verandert dag in nacht en is van de zon alleen nog maar de hete atmosfeer te zien. Deze relatief zeldzame astronomische gebeurtenis is een van de spectaculairste die je op aarde kan meemaken.

16 augustus 2017
‘Great American Eclipse’

Op maandag 21 augustus 2017 vindt er in de Verenigde Staten een volledige zonsverduistering plaats. Deze trekt van de staat Oregon aan de westkust naar South Carolina aan de oostkust. Het komt niet zo vaak voor dat een volledige eclips over zo’n groot stuk land trekt. De Amerikanen spreken van ‘The Great American Eclipse’. Miljoenen mensen komen van binnen en buiten het land naar het smalle gebied waar de verduistering te zien zal zijn. In de rest van de VS vindt een gedeeltelijke eclips plaats, en ook in Nederland wordt tijdens zonsondergang nog een klein ‘hapje’ uit de zon genomen.

Het pad van de totale zonsverduistering in de Verenigde Staten op 21 augustus 2017.

Het pad van de zonsverduistering in de Verenigde Staten op 21 augustus 2017. Tussen de blauwe lijnen is verduistering ‘totaal’, op de rode lijn duurt de verduistering het langst, ruim twee minuten.

 NASA/Google Maps

Een paar keer per jaar staan de aarde, de maan en de zon precies op een lijn. Vanaf de aarde gezien wordt het verzengende oppervlak van de zon geheel of gedeeltelijk bedekt door de maan, die daar qua grootte verrassend goed ‘op past’. De zon is zo’n vierhonderd keer groter dan de maan, maar staat toevalligerwijs ook ongeveer vierhonderd keer verder weg.

Bij een gehele zonsverduistering wordt de dag in de loop van minuten bijna nacht. De helderste sterren worden zichtbaar. De natuur reageert: het wordt stiller, de kippen gaan op stok. In die tijd is er aan de donkere hemel een spectaculaire ‘brandende’ ring zichtbaar: de miljoenen graden hete atmosfeer van de zon die zich boven het oppervlak uitstrekt. Het is een van de meest indrukwekkende astronomische gebeurtenissen die je op aarde kan meemaken.

Hoewel zonsverduisteringen vroeger vaak als slecht voorteken werden gezien, waren sommige astronomen duizenden jaren geleden al in staat om de gebeurtenis te voorspellen aan de hand van de standen van de maan en de zon. De Griekse astronoom Hipparcus wist ruim tweeduizend jaar geleden de afstand tot de maan binnen een marge van twintig procent van de echte waarde te bepalen tijdens een eclips. Veel later, in de negentiende en twintigste eeuw, bood de happening een uitgelezen kans voor onderzoek aan de atmosfeer van de zon, en leverde ze een klinkend bewijs voor de algemene relativiteitstheorie (zie Wetenschap en de verduistering onderaan dit artikel).

Tegenwoordig is de wetenschappelijke waarde van een zonsverduistering niet zo groot. Ze is vooral een spektakelstuk en een publiekstrekker. In een goed bereikbaar gebied trekt een eclips miljoenen kijkers. Niet zelden trekt het pad van een verduistering echter over zee of over afgelegen plekken. De eerste totale zonsverduistering die het Europese vaste land raakt is in 2026.

Volledig of gedeeltelijk

Ieder jaar zijn er minimaal twee zonsverduisteringen, waarvan een groot deel gedeeltelijke verduisteringen zijn. De aarde, maan en de zon draaien weliswaar ongeveer in hetzelfde vlak, vanaf de aarde gezien trekt de maan vaak boven of onder de zon langs. Soms valt de schaduw wél precies op de aarde, deze plek is doorgaans niet groter dan zo’n 150 kilometer en kan in een paar uur tijd een spoor van duizenden kilometers lang trekken.

Gedeeltelijke verduisteringen zijn minder zeldzaam dan een volledige eclips, maar ook minder spectaculair. De maan bedekt de zon dan niet geheel, maar neemt er een ‘hap’ uit. Rondom het smalle gebied van een volledige verduistering ligt altijd een veel groter gebied met een gedeeltelijke zonsverduistering.

Progressie van een zonsverduistering in Rusland in 2008. De 38 foto’s zijn in de loop van ongeveer twee uur gemaakt.

 Kalan via CC BY 3.0

Er zijn ook ringvormige eclipsen waarbij de buitenste rand van de zon niet wordt afgedekt door de maan en zichtbaar blijft. Dat gebeurt op het moment dat de maan wat verder weg van de aarde staat (die afstand varieert tussen de 363.000 en 405.000 kilometer).

Kijk hier voor een complete lijst van zonsverduisteringen tussen 2001 en 2050. Let wel, het gaat ook om verduisteringen die niet volledig zijn en niet in Nederland of België te zien zijn.

Wetenschap en de verduistering

Zoals gezegd heeft een zonsverduistering tegenwoordig weinig wetenschappelijke waarde. Dat was anders bij de verduistering van 29 mei 1919. Die leende zich uitstekend om voorspellingen van de toen nog jonge algemene relativiteitstheorie van Albert Einstein te testen. Die theorie stelt dat een zwaar object als de zon licht van veel verder weg gelegen sterren meetbaar afbuigt.

Normaal gesproken is die afbuiging niet te meten. Het effect is alleen dichtbij de rand van de zon merkbaar, maar daar zijn zwakke sterren in de praktijk onzichtbaar door het felle zonlicht. Tijdens de eclips van 1919 zag onder andere de Britse astronoom Sir Arthur Eddington dat sterren vlakbij de rand van de zon op een net iets andere plek stonden. De grootte van die afwijking kwam overeen met de voorspellingen van Einstein. Het wordt gezien als de eerste test van de algemene relativiteitstheorie en maakte van Einstein in korte tijd een beroemdheid.

Tegenwoordig kan de zonsverduistering worden gebruikt om vanaf de aarde onderzoek te doen aan de corona of objecten die doorgaans dichtbij de zon staan, bijvoorbeeld de planeet Mercurius. Maar een telescoop moet dan precies in het pad van een eclips staan, of vliegen. Daarom maken wetenschappers doorgaans gebruik van speciale satellieten in de ruimte.

De zonsverduistering is vooral een fantastisch schouwspel. Als je ooit de kans krijgt er een te zien: grijp hem!

Gebruik altijd een eclipsbril om naar een zonsverduistering te kijken.

 Wikimedia Commons via publiek domein
Kijken naar een zonsverduistering

Zelfs de grotendeels bedekte zon beschadigt je ogen als je er direct in kijkt. Ook een zonnebril beschermt niet genoeg. Gebruik daarom altijd een speciale eclipsbril! Deze zijn voor een klein bedrag verkrijgbaar bij de meeste sterrenwachten en zelfs gratis bij sommige opticiens. Als je geen eclipsbril hebt dan kun je je knutseltalent nog loslaten op een zonnekijker. Of een verrekijker als projector gebruiken – kijk echter NOOIT met een verrekijker naar de zon!

Natuurlijk kun je ook naar een van de evenementen gaan die musea en sterrenwachten organiseren. Zij helpen je bij het waarnemen van de zon en leggen uit wat er precies gebeurt. Kijk voor een overzicht van alle eclipsactiviteiten in de agenda van Kennislink.

ReactiesReageer