De tegendraadse taalpuristen van de zeventiende eeuw

In die eeuw wilden Lodewijk Meijer (1629-1681) en Adriaan Koerbagh (1633-1669) het Nederlands als taal van de wetenschap opwaarderen. Koerbagh en Meijer klaagden niet alleen over de ondergeschikte positie van het Nederlands, maar deden ook hun best om het imago van de volkstaal te verbeteren.

In mijn eerdere blog schreef ik al over hun ‘puristische’ en religie-kritische woordenboeken. Ze maakten lange woordenlijsten van Franse en Latijnse leenwoorden waarvoor ze zuiver Nederlandse alternatieven bedachten. Met name Koerbagh gebruikte die woordenboeken om via woorduitleggingen de theologen een veeg uit de pan te geven. Zijn boodschap: het Latijn heeft onze taal vervuild en daarmee de ware betekenis van de woorden geïnfiltreerd met allerlei theologische onzin uit Latijnse boeken. Koerbaghs uitleg over de herkomst van woorden had dus een filosofisch doel: taalzuivering moest leiden tot zuivering van het denken.

Zoals we nu makkelijk de liedjes van rappers na kunnen vlooien op leenwoorden uit het Engels en Arabisch, is het ook eenvoudig om met de woordenboeken van Koerbagh en Meijer te onderzoeken hoe ‘verfranst’ of Latinistisch het Nederlands daadwerkelijk was in hun tijd. Ook kan ik nagaan in hoeverre hun pogingen tot taalzuivering enige navolging kregen. Hun woordenboeken zijn gedigitaliseerd en ik kan ze gemakkelijk langs zeventiende-eeuwse teksten leggen. Met een beetje hulp van de computer analyseer ik zo het gebruik van leenwoorden in die teksten.

De frequentie en spreiding van leenwoorden

Welke leenwoorden waren nu precies populair in hun tijd? In Figuur 1 zie je de totale frequentie van de 25 meest voorkomende leenwoorden in een steekproef van 207 (vooral literaire) teksten uit de periode 1650-1699. Ik kwam uit op 10.457 unieke leenwoorden uit drie verschillende leenwoordenboeken van Johan Hofman, Lodewijk Meijer en Adriaan Koerbagh.

Aan dit lijstje zie je vooral dat de strijd van de woordenboekenmakers tegen leenwoorden in sommige gevallen een verloren zaak was. Woorden als ‘psalm’, ‘natuur’, ‘christen’ waren dan misschien niet zuiver Nederlands, maar wel zodanig ingeburgerd in het dagelijkse taalgebruik van hun tijdgenoten dat gewone taalgebruikers ze waarschijnlijk niet meer als leenwoorden herkenden. Dat geldt waarschijnlijk voor alle woorden in deze figuur. Al blijft het natuurlijk wel een steekproef, en dat kleurt de resultaten altijd. In mijn steekproef zitten bijvoorbeeld enkele bijbels en psalmboeken, dat verklaart dat je zo vaak woorden als ‘psalm’ en ‘propheet’ tegen komt.

Daarom is het ook handig om naar de spreiding van de woorden in de steekproef te kijken. In figuur 2 zie je dat er een kleine groep leenwoorden is die in heel veel teksten voorkomen: het linker uiteinde van de curve. De meeste leenwoorden vind je in de lange uitloop aan de rechterkant. Die leenwoorden werden slechts in een handjevol teksten gebruikt. Dat wijst erop dat de meeste leenwoorden in hele specifieke taalsituaties voorkwamen. Net als Engelse termen in het hedendaagse Nederlands waren Latijnse termen vaak jargon, overgewaaid uit wetenschappelijke, theologische of ambtelijke teksten. Alhoewel er dus wel een Nederlands alternatief was voor die woorden, werden ze niet veel gebruikt.

Vergelijk het met het hedendaagse Nederlandse alternatief voor helicopter: er zullen maar weinig mensen zijn die het dan over een wentelwiek hebben. Hoe zeldzaamheid de meeste leenwoorden zijn zie je ook terug in het gegeven dat slechts 1799 (17.2%) van de lijst van 10.475 leenwoorden daadwerkelijk voorkomt in de teksten van deze steekproef.