De talenrijkdom van Afrika

In Nederland wordt veel onderzoek gedaan naar Afrikaanse talen, en toch heeft het grote publiek weinig kennis van de taaldiversiteit in Afrika. Om die reden ontwikkelden taalwetenschappers uit Nijmegen en Leiden een website waarop een groot aantal Nederlandse artikelen is te vinden over verschillende Afrikaanse talen. Sommige zijn geschreven door studenten taalkunde, andere door gepromoveerde taalwetenschappers zoals Mark Dingemanse.

Van zijn hand verscheen deze week een artikel over toontalen en fluitsignalen: “Grappig genoeg kunnen sprekers van toontalen de zang van vogels interpreteren. Er zijn bijvoorbeeld vogels die om bepaalde tijden fluiten, zoals aan het eind van de dag. De roep van die vogel wordt dan uitgelegd als ‘het is laat, je moet naar huis’.”

Klanknabootsing, kliks…

Dingemanse promoveerde zelf op het Siwu, een toontaal die gesproken wordt in Ghana. In zijn proefschrift richtte Dingemanse zich in het bijzonder op ideofonen, klanknabootsende woorden. Dingemanse: “Afrika staat onder taalkundigen bekend om zijn ideofonen. Ze werden daar 150 jaar geleden voor het eerst aangetroffen. Inmiddels weten we dat er ook in Zuidoost-Azië en Zuid-Amerika wel talen zijn met ideofonen. Maar als je Afrikaanse talen gaat bestuderen bezuiden de Sahara, dan weet je zo goed als zeker dat je grote aantallen ideofonen gaat vinden.”

Qua klanksystemen zijn er ook een aantal kenmerken die uniek zijn voor Afrikaanse talen, aldus Dingemanse. Zoals kliks in de zogenaamde kliktalen: “In Australië is wel een rituele taal waarin je soms kliks gebruikt, maar dat is geen alledaagse taal. In de kliktalen van zuidelijk Afrika zijn vaak wel 20 varianten van kliks die allemaal betekenisonderscheidend zijn, zoals bij ons de p en de s (poes en soes zijn 2 verschillende woorden). Als je alle onderscheidende medeklinkers in zo’n systeem telt kom je wel boven de 100 uit. Ter vergelijking: het Nederlands heeft hoogstens 30 verschillende medeklinkers. Er zijn ook talen die het maar met 10 of 15 doen. De complexiteit van sommige van die Afrikaanse klanksystemen is wereldwijd ongeëvenaard.”

…en andere tongbrekers

Naast kliks zijn er nog wel meer klanken die voor ons westerlingen moeilijk zijn uit te spreken, zoals de labiovelaire stop en de labiale flap. Dingemanse kan ze wél uitspreken. “De labiovelaire stop is een klank waarbij je je lippen in de stand van de p zet, en je tong tegelijkertijd in de stand van de k. Dan krijg je een klank die een mix van een k en een p is. In het Siwu bijvoorbeeld is dat net zo’n normale medeklinker als de k of de p. De labiale flap maak je door je onderlip achter je bovenlip te haken en die vervolgens naar buiten te laten schieten. Die klank komt voor in enkele tientallen talen in Centraal Afrika, en dan vooral in ideofonen.”