De Russische Wereld volgens Vladimir Poetin

De Amerikaanse historicus en journalist Anne Applebaum twitterde op 31 juli: ‘Heeft iemand dit artikel van Poetin gezien? Het is nu verplicht leesmateriaal voor alle Russische soldaten. En in feite een aankondiging van een Russische invasie in Oekraïne.’ De reacties op de tweet van Applebaum waren gelaten – historische onzin natuurlijk, maar weinig nieuws. Het artikel van Poetin, hoe onheilspellend ook, haalde zelfs in komkommertijd het westerse nieuws niet. De tragiek van een aangekondigde invasie.

De afgelopen week heeft duidelijk gemaakt dat Poetin gelooft in zijn eigen visie op de geschiedenis. Hij gelooft met hart en ziel dat Rusland en Oekraïne bij elkaar horen. Dat Oekraïne als zelfstandig land niet mag bestaan. En dat hij degene is die dat recht moet zetten. Wat is Poetins historische visie, wat klopt er wel en niet van, en waarom zit dit hem zo diep dat het in zijn ogen een oorlog rechtvaardigt?

Kyiv-Roes

Rusland en Oekraïne delen een lange en vervlochten geschiedenis. De oorsprong hiervan ligt in het gebied rond de stad Kyiv. Dit werd in de vroege middeleeuwen gekoloniseerd en losjes verenigd door Vikingen uit Scandinavië, die over de grote rivieren vanuit het noorden afzakten. Het volk werd bekend als de ‘Roes’. Maar de echte gezamenlijke geschiedenis van wat Poetin in zijn artikel ‘de historische en spirituele ruimte’ noemt, begint in het jaar 988. Dan bekeert Vladimir I (of Volodymyr, van het Scandinavische Valdemar) ‘de Grote’, heerser van het Kyivse Rijk, zich tot het christendom. Hij wordt gedoopt in Chersonesos op het schiereiland de Krim. Vladimir maakt van het Kyivse Rijk een bloeiende christelijke cultuur.

Op het hoogtepunt strekte het Kyivse Rijk zich uit van de Zwarte Zee tot waar nu Sint-Petersburg ligt. In 1240 werd het land en de stad Kyiv overweldigd door de Gouden Horde, het Mongoolse ruitervolk van Djengis Khan. Belangrijk voor dit verhaal is dat na de val van Kyiv de zetel van de christelijke kerk verplaatst werd naar het noorden. Eerst in 1299 naar het rijke stadje Vladimir en kort daarna in 1325 naar Moskou, hoofdstad van het gelijknamige vorstendom. Moskou stelde in die tijd nog weinig voor. Maar het wist zijn underdogpositie slim uit te buiten door samen te werken met de Mongoolse overheersers. Grootvorst Ivan III breidde het territorium van Moskou snel uit en brak in 1471 met de Gouden Horde.

Legitimatie voor een imperium

Rond 1500 was Moskou al een sterk zelfstandig vorstendom met een groot territorium. En het had de zetel van de Russisch Orthodoxe kerk, die zich losmaakte van Rome en een zelfstandige koers ging varen. Een sterke staat, een groot territorium en een universeel geloof. Dat deed de Russische machthebbers denken aan het oude Romeinse keizerrijk. Het idee ontwikkelde zich dat Moskou het ‘derde Rome’ zou zijn, na Rome zelf en Constantinopel, dat in 1453 veroverd was door de Ottomaanse Turken. Het idee dat het Romeinse Rijk voortgezet moest worden, gold al eerder als een legitimatie van de macht van Karel de Grote en van het Heilig Roomse Rijk. Nu gingen de Moskovieten ermee aan de haal als legitimatie voor hun eigen imperium. Ivan IV werd in 1547 gekroond tot tsaar. Het woord komt rechtstreeks van Caesar en betekent keizer.

Het is cruciaal dat de Russisch Orthodoxe kerk in Kyiv is ontstaan. Het land waar Vladimir I gedoopt werd en waar de oorsprong ligt van het Russische volk. Die bakermat leeft echter voort in Moskou, sterk en machtig. Het rijk dat zich niet door de Gouden Horde liet veroveren en zich nooit zal laten veroveren. Dit is het historische kernidee van de Russische Wereld, de Roesski Mir (het woord Mir betekent zowel ‘wereld’ als ‘vrede’). Dit bedoelt Poetin met die ‘historische en spirituele ruimte’ waarvan alleen Moskou de leider kan zijn. Roesski Mir is ook de naam van een cultureel-politieke stichting die door Poetin is opgericht.

Het was Catharina de Grote die in de achttiende eeuw de kernlanden van Oekraïne wist te veroveren op het koninkrijk Polen-Litouwen. Poetin spreekt in zijn artikel van een ‘bevrijdingsoorlog’ en dat de bevolking van Kyiv werd ‘herenigd met het hoofddeel van het Russisch Orthodoxe volk’. Op het hoogtepunt begin twintigste eeuw omvatte het Russische Keizerrijk niet alleen Oekraïne en Belarus, maar ook de Baltische landen, grote delen van Polen en de Kaukasus. Russisch was de overheersende taal, de Russisch Orthodoxe kerk het geloof. Andere talen en geloven waren tweederangs.

Viering van nationale culturen

We maken een sprong naar de Eerste Wereldoorlog en de Russische revolutie van 1917, om te begrijpen wat volgens Poetin de ‘fout’ is die de communisten maakten bij de oprichting van de Sovjet-Unie. Na de revolutie wilde de nieuwe communistische regering Rusland zo snel mogelijk terugtrekken uit de oorlog met Duitsland. De regeringsleiders gingen akkoord met de vernederende vredesvoorwaarden van Brest-Litovsk, waarin werd bepaald dat Rusland grote stukken land zou verliezen, waaronder de Baltische Staten en grote delen van het huidige Oekraïne. Oekraïense nationalisten deden in de periode 1917-1921 diverse pogingen een nationale Oekraïense staat te stichten, maar uiteindelijk werd Oekraïne ingelijfd bij de Sovjet-Unie.

Vladimir Lenin, de belangrijkste Russische revolutionair, was een kind van zijn tijd. Hij zag de opkomende nationale bewegingen in het Russische Rijk als nuttig instrument om de bestaande orde omver te werpen. Maar Lenin zag ook hoe na de Eerste Wereldoorlog een multi-etnische staat als Oostenrijk-Hongarije als een kaartenhuis ineen zakte. Daarom besloot hij op geheel eigen wijze mee te bewegen met het grondbeginsel van de naoorlogse wereld: zelfbeschikkingsrecht voor alle volkeren. De jonge Sovjet-Unie begon een actieve politiek van de-russificering. Alle etnische groepen kregen een eigen republiek. De etnische bevolking werd actief betrokken bij het bestuur. Op scholen in bijvoorbeeld de Sovjetrepubliek Oekraïne kwam veel aandacht voor Oekraïense taal en cultuur. Nationale gebruiken werden overgoten met een communistisch sausje. Met dit programma van Korenizatsiya (‘ver-inheemsing’) wilde de Sovjet-Unie enerzijds tegemoet te komen aan nationalistische tendensen en anderzijds voorkomen dat de republieken echte autonomie zouden krijgen.

Het vieren van culturen als de Oekraïense in plaats van hen deel laten uitmaken van de Russische Wereld. Ondanks het feit dat de Sovjetrepublieken geen echte onafhankelijke staten waren, kon het contrast met het Russische Rijk haast niet groter zijn. Het onderscheid tussen Rusland, Oekraïne en Belarus is volgens Poetin dan ook enkel het resultaat van deze Sovjetpolitiek. Want ze zijn één, en horen bij dezelfde Russische Wereld. Het is een eenvoudige kijk op een complexe geschiedenis. De diepgewortelde Oekraïense taal en cultuur en vooral de eigen keuze van Oekraïne om als vrij, Europees land verder te gaan, negeert hij volledig.

Als een gevangenis

Poetins Russische Wereld is een nogal dwingend en onbuigbaar concept. Het wordt in zijn visie bepaald door taal, religie en geschiedenis. En het is als een gevangenis. Moskou ziet zichzelf al sinds de tijd van de eerste tsaren als de hoeder van de Russische Wereld. Als een land er volgens Poetin bij hoort zal hij dat land ook niet zomaar toestaan om zelf te kiezen eruit te gaan. Het is al met al een historische redenering over de eenheid van kerk en staat, cultureel-politieke invloedssferen en machtspolitiek die gezien vanuit onze democratische kernwaarden nogal ouderwets is.

En die Wereld beperkt zich niet tot Rusland, Oekraïne en Belarus. Ook oud-Sovjetstaten als Georgië en de Baltische landen horen erbij. Oekraïne is een speciaal geval, stelde Poetin na de invasie de andere oud-Sovjetstaten gerust, omdat het land sinds de revolutie van 2014 in handen van een fascistische en nazistische regering is. Deze regering wordt aangestuurd door het buitenland en bombardeert regelmatig etnische Russen in het land, aldus Poetin. Hij verwijst hiermee naar de door hem zelf opgestookte oorlog in het oosten van Oekraïne.

Veel landen die hier ooit toe behoorden zijn inmiddels lid van de EU en van de NAVO. Poetin geeft al jaren aan daar niet blij mee te zijn. Deze waarschuwingen zijn steeds door het Westen weggewuifd. In het naoorlogse Europa geldt namelijk een ander principe. Het principe dat landen zelf mogen kiezen welke kant ze op gaan. Maar het verlies van de bakermat van de Russische Wereld staat Poetin vooralsnog niet toe.