'De pandemie bracht sociale ongelijkheden aan het licht'

Waarom vinden we het toch zo moeilijk om complexe problemen aan te pakken – zoals pandemieën, de klimaatcrisis en sociale ongelijkheid? Volgens de Italiaans-Canadese filosoof Ida Giugnatico heeft dat onder meer te maken met de groeiende specialisatie van de wetenschap.

“Experts beheersen zeer specifieke methoden en kennis, maar hebben niet de holistische visie en interdisciplinaire vaardigheden die essentieel zijn om ‘transversale’ kwesties aan te pakken”, zegt Giugnatico. Dat zijn problemen die dwars door verschillende vakgebieden snijden, en die ‘verschillende sferen van ons bestaan beïnvloeden’.

Ida Giugnatico behaalde een eerste doctoraat in politieke filosofie aan de Universiteit van Calabrië (Italië, 2017) en een tweede doctoraat in toegepaste menswetenschappen aan de Universiteit van Montreal (Canada, 2020). Ze onderzoekt onder meer de relatie tussen wetenschap, kennis en kwetsbare bevolkingsgroepen.

Het afgelopen jaar was intens voor de hele planeet vanwege de coronapandemie. Welke ontwikkeling heeft je het meest verrast?

“Ik was verrast door de impact van de coronamaatregelen op ons dagelijks leven. Activiteiten die we voorheen als vanzelfsprekend beschouwden, zoals koffiedrinken met vrienden, waren dat niet meer. Meer algemeen zou ik zeggen dat deze pandemie structurele ongelijkheden aan het licht heeft gebracht. De maatregelen raakten sommige bevolkingsgroepen harder dan andere. Denk aan mensen die al kwetsbaar waren vanwege hun gezondheid, daklozen, verslaafden, en mensen die het slachtoffer werden van huiselijk geweld. De sociale en gezondheidsstelsels in Noord-Amerika, die al verzwakt zijn door vele jaren van neoliberaal beleid, bleken niet toereikend. De sterftecijfers van corona weerspiegelen deze sociale ongelijkheden.”

Veel Nederlanders maken zich zorgen over de toekomst van hun kinderen, omdat onze manier van leven onhoudbaar is; we putten onszelf en de aarde uit. Maar het is moeilijk om onze gewoonten te veranderen. Heb je een advies voor ons?

“Het is normaal om je zorgen te maken over de toekomst van nieuwe generaties. We leven in het tijdperk van het Antropoceen, waarin menselijke activiteiten een wereldwijde impact hebben op ons ecosysteem. Afgezien van de apocalyptische scenario’s, waarin je kunt geloven of niet – maar die zeker niet als excuus mogen dienen om passieve toeschouwers te blijven – is het enige advies dat ik kan geven: neem verantwoordelijkheid in je dagelijks leven en probeer kleine gewoontes te veranderen.”

“Niettemin moeten ook factoren worden aangepakt die helaas niet rechtstreeks van ons gedrag afhankelijk zijn: we zullen structurele veranderingen moeten doorvoeren in onze politiek en economie. Experts uit verschillende disciplines, met verschillende soorten kennis, zullen de handen ineen moeten slaan om opnieuw na te denken over onze manier van leven, en de onmiskenbare impact van het kapitalistische systeem op onze planeet.”

Als je een nieuwe les zou mogen ontwerpen voor de basisschool (4-12 jaar), wat zou dat dan zijn? Met andere woorden, wat moeten onze kinderen weten om voorbereid te zijn op de toekomst?

“Ik denk dat we kinderen op jonge leeftijd het vak ethiek moeten geven. De grote milieuproblemen zoals lucht- en watervervuiling, ontbossing, aantasting van de ozonlaag en verlies aan biodiversiteit, hebben allemaal te maken met ethiek. Onze huidige problemen zijn het resultaat van een ultilitaire en uitbuitende relatie met de natuur. Ik zou daarom willen zeggen dat disciplines zoals ethiek – waarvan we denken dat ze voorbehouden zijn aan academische experts – moeten worden teruggewonnen door de samenleving.”

“We zullen niet alleen onze omgang met de planeet moeten veranderen, maar ook onze relaties met anderen. Op scholen worden meer meldingen gedaan van pesten. Dat geeft te denken. We leven in een individualistische samenleving waarin we te vaak vergeten wat het belang is van wederzijdse steun, empathie en compassie. Daardoor krijgen egoïsme en individueel gewin vrij spel. Het integreren van ethiek in het curriculum van de basisschool is een belangrijke stap op weg naar een betere samenleving.”

Mensen zijn relationele wezens. We zorgen voor elkaar, onze huisdieren en onze omgeving. Maar voor sommige mensen, dieren en dingen zorgen we beter dan voor andere. Als jij het voor het zeggen had, waar moeten we de komende vijftig jaar meer zorg voor dragen?

“Door de pandemie en de lockdown beseffen we eens te meer dat mensen geen eilanden zijn. We kunnen niet leven zonder sociale banden. We zien dat sommige bevolkingsgroepen harder worden geraakt dan andere door maatregelen die onze overheid oplegt. In de toekomst moeten we beter luisteren naar deze groepen en hun behoeften.”

“Kwetsbaarheid en sociaal lijden zijn thema’s die ons laten begrijpen dat we in de komende vijftig jaar allemaal moeten nadenken over onze houding ten opzichte van de Ander in het algemeen: deze Ander kan mijn buurman zijn, een familielid, mijn partner, een persoon die tot een andere cultuur behoort dan ik, de ander als dier, de ander als natuur.”

“We zien de waarde en rijkdom van dit Anders-zijn pas als we er aandacht aan besteden. Aandacht is een essentiële bouwsteen voor een gelukkigere samenleving, waarin mensen minder geïsoleerd zijn en sterkere sociale banden hebben. De Franse filosoof Simone Weil herinnert ons: ‘Aandacht is de zeldzaamste en zuiverste vorm van vrijgevigheid’.”