De onverwachte gevolgen van Luthers stellingen

De Duitse monnik Maarten Luther (1483-1546) staat dit jaar in de schijnwerpers. Het gangbare beeld is dat de Reformatie vijfhonderd jaar geleden begon met zijn 95 stellingen, vastgespijkerd aan de kerkdeur van Wittenberg. Met deze lijst van kritiekpunten keerde Luther zich tegen de misstanden in de katholieke kerk, met als gevolg het ontstaan van de protestantse kerk. Dat klinkt als een logisch gevolg, maar dat is het alleen voor wie de uitkomst van deze geschiedenis kent. Luther zelf had het bijvoorbeeld nooit kunnen bedenken in 1517, laat de Amerikaanse historicus Craig Harline zien in zijn nieuwe boek ‘Wereld in wanorde. Maarten Luther en de geboorte van de Reformatie’.

Onbekende uitkomst

Harline neemt de lezer mee naar de jaren 1517 tot en met 1522. Dit waren de meeste roerige en onzekere jaren voor Maarten Luther. Van een twijfelende ziel transformeerde hij tot de pleiter van zijn religieuze waarheid. Van onbeduidende monnik tot beroemde hoogleraar theologie met vele volgelingen. Luther kwam door heel veel Bijbelstudie tot andere dan de gangbare interpretaties over wat geloven en genade inhielden. Harline beschrijft dit pad vol angst en pijn, in een periode waarin Luther nog geen benul had van wat zijn nieuwe visies teweeg zouden brengen.

Doordat alleen deze beginjaren aan bod komen, realiseer je je als lezer hoe anders het had kunnen lopen. Luther was namelijk niet de enige die vond dat er binnen de katholieke kerk veranderingen moesten plaatsvinden. Hij wilde ook helemaal geen afscheiding. De groeiende afkeer van de macht van de Paus in Duitsland zorgde echter voor een breed draagvlak onder de elite. De heldere uitleg van zijn ideeën in de Duitse taal voor veel volgers onder burgers en boeren. De bal ging rollen en dit keer kon Rome hem niet meer stoppen. Luthers leer werd alleen niet geïnterpreteerd en gevolgd zoals de monnik het zelf zou willen. Burgeroorlog en scheuring in de kerk waren het uiteindelijke gevolg.

Genade

Over Luther de mens komen we te weten dat hij als jonge monnik erg onzeker was. Hoeveel hij ook bad, vastte en zichzelf kastijdde, hij bleef zich een zondaar voelen. Hij geloofde niet dat God hem ooit zou toelaten in het hiernamaals. Hij stortte zich intensief op de verlossingstradities en de interpretatie van de Bijbel door kerkvaders uit vroegere tijden. Luther trok andere conclusies en Harline legt duidelijk uit welke, wat nog niet makkelijk is als het om theologische kwesties gaat.

Het gangbare idee was dat mensen boete moesten doen door middel van goede daden om Gods genade te krijgen. Volgens Luther was dit onjuist. En egoïstisch, want het ging hierbij niet om het helpen van de ander maar om het veilig stellen van je eigen hachje. Volgens de theoloog kreeg de mens alleen genade door geloof. Eenmaal begeesterd door een vergevingsgezinde God deed je vanzelf goede daden voor de ander.

Universitaire tradities

Dit nieuwe beeld van een liefdevolle in plaats van een strenge en wrede God gaf de zondaar Luther hoop en hij wilde zijn nieuwe interpretatie bespreken met anderen theologen. In die tijd was het gangbaar dat universiteiten disputen organiseerden om theologische kwesties te bediscussiëren. Theologen schreven hiervoor – vaak overdreven – stellingen in het Latijn, die ze samen met een uitnodiging voor het dispuut opstuurden naar andere hoogleraren. Ook was het normaal dat een exemplaar van de stellingen werd ophangen aan de deur van de universiteitskerk. Op deze deur werden namelijk alle aankondigingen en nieuws van de universiteit gespijkerd.

Het ophangen van stellingen was dus geen daad van protest, zo maakt Harline de lezer duidelijk.
Door deze uitleg over stellingen en doordat Luther tot zijn teleurstelling geen reacties kreeg, realiseer je je als lezer hoe totaal onverwacht de reacties op zijn volgende stellingen moeten zijn geweest voor Luther. In deze 95 beroemd geworden maar minder baanbrekende stellingen besprak hij het gebruik van de Sint Pieters-aflaat.

Inhalige praktijken

Gelovigen konden door het kopen van een aflaat hun tijd in het vagevuur verkorten. Van het geld werden lokale goede doelen en kerkbouw gefinancierd. Op zich vond Luther aflaten niet erg, maar deze pauselijke superaflaat zou ook je toekomstige zonden kwijtschelden, hoe erg ze ook waren. Dit was niet terug te vinden in de Bijbel en de opbrengst was ook nog eens bestemd voor de bouw van de Sint Pieter in Rome. Dit rook naar inhaligheid in plaats van naar genade.

Luther liet zijn 95 stellingen drukken en stuurde ze op 31 oktober 1517 naar verschillende geestelijken om te bediscussiëren in een dispuut. Maar dit keer liep het heel anders. In diezelfde periode was er al onvrede over de invloed van de paus in Duitsland en de uitvoer van Duits geld richting Rome. Luthers stellingen werden door anderen verder verspreid en drukkers zagen vanwege de Duitse onvrede brood in het onderwerp, en terecht. Toestemming van de schrijver om te drukken was niet nodig in die tijd en de stellingen verkochten als een trein.

Begin 1518 werden ze vertaald in het Duits waardoor de verkoop nog veel harder ging. Dit was trouwens tegen de wil van Luther in omdat de stellingen waren bedoeld voor een dispuut onder theologen. Er ontstond een agressieve pamflettenstrijd waarin andere geestelijken de stellingen weerlegden, en Luther deze weer tegensprak. Hij schreef zoveel teksten en boeken over zijn interpretaties van de Bijbel, die grif aftrek vonden, dat hij al snel de best verkopende auteur van Europa was.

Brandstapel

Luther maakte gevaarlijke vijanden met zijn ideeën, zoals paus Leo X (1475-1521) en keizer Karel V (1500-1558). De brandstapel, de straf voor ketters in die tijd, was dan ook een reëel schrikbeeld. Harline geeft in Luthers eigen woorden weer, hij heeft zijn correspondentie ook als bron gebruikt, hoe angstig deze periode voor hem was. Zijn vijanden lieten het er niet bij zitten en Luther werd gedagvaard. Hij moest zich meerdere malen verantwoorden voor zijn stellingen en daaropvolgende teksten en alles herroepen. Dit bleef Luther weigeren: hij zou pas herroepen als theologen aan de hand van de Bijbel konden laten zien dat zijn interpretaties fout waren.

Luther twijfelde niet meer aan zijn eigen gelijk, tot woede van velen. Dat hij de brandstapel uiteindelijk toch wist te ontlopen, had de monnik te danken aan eveneens machtige vrienden, zoals zijn koning Frederik van Saksen (1463-1525). Harline schetst heel mooi hoe Luther een pion was in een machtsspel tussen de paus, die geld nodig had, de toekomstige keizer Karel, die Frederiks stem nodig had, en andere Duitse keurvorsten, die vonden dat de Paus te veel macht in Duitsland had.

Gesproken woord

Naast theoloog aan de universiteit van Wittenberg was Maarten Luther ook predikant in de plaatselijke Mariakerk. Hier leerde hij hoe hij mensen moest raken in het hart door de bijbel uit te leggen met voorbeelden die ze begrepen. In het Duits in plaats van het gangbare Latijn. Deze ingeslagen weg zette Luther ook voort op papier, waardoor hij ook veel mensen buiten zijn eigen parochie wist te raken.

Bijbels in het Duits waren niet nieuw maar schrijven voor leken over de uitleg ervan wel. De drukpers hielp daarnaast bij het steeds verder verspreiden van de informatie. Maar bovenal was het belangrijk dat Luthers aanhangers onder de predikanten zijn woorden deelden via hun kansels. En zo kreeg Luther steeds meer aanhangers.

Persoonlijke aanpak

Net zoals theologen de Bijbel op verschillende manieren interpreteerden, deden Luthers volgers dat ook met zijn leer. Met chaos en scheuringen tot gevolg. Harline geeft ons deze blik in de ‘toekomst’ nog wel kort mee, evenals Luthers steeds bitter wordende karakter en antisemitische uitingen. Uiteindelijk zou de ex-monnik, die trouwde en kinderen kreeg, gewoon sterven in zijn bed en niet op de brandstapel.

Wereld in wanorde leest als een trein, of eigenlijk als een roman. Harline heeft het geschreven voor een breed publiek. Zijn opzet om alleen de eerste paar jaar te bespreken en zo te benadrukken hoe zenuwslopend en onzeker deze periode was voor Luther, pakt goed uit. Na dit boek kijk je als lezer anders naar het ontstaan van de Reformatie en Luthers rol daarin. Het is minder vanzelfsprekend dan we dachten.

De auteur probeert, met de bronnen die hij heeft over Luther, de monnik ook zo persoonlijk mogelijk te schetsen. Hij wil de lezer op deze manier raken, net zoals Luther zijn toehoorders. Want als er iets duidelijk wordt uit het boek, is dat een persoonlijke aanpak veel meer mensen aanspreekt dan haarkloverij op universitair niveau.