‘De mens zal zijn eigen evolutionaire opvolger scheppen’

Wat zouden we tegenwoordig nog zijn zonder smart phone en tablet? Langzaam worden we steeds afhankelijker van onze intuïtieve en gemakkelijk te gebruiken apps. Steeds meer defecte lichaamsdelen kunnen we vervangen en onderzoekers zetten nu al de eerste stappen om onze gedachten en dromen op een harde schijf vast te leggen. Dit soort ontwikkelingen, op het gebied van de robotica, neurowetenschappen en biotechnologie, dwingen ons om de vraag te stellen wat eigenlijk nog het verschil is tussen mens en robot.

Kortom: machines worden steeds menselijker en de mens wordt steeds meer machine. Waar ligt de grens tussen beter maken en mensverbetering? Tussen natuurlijk en kunstmatig leven? Tussen evolutie en innovatie? In zijn essay Kunstmatig van nature. Onderweg naar Homo Sapiens 3.0. neemt filosoof Jos de Mul je mee op een filosofische zoektocht naar verleden en toekomst van de kunstmatige mens. Tegen de samensmelting van mens en techniek hoeft helemaal geen bezwaar te bestaan, zegt hij, mits we er verantwoordelijk mee omgaan. “Want in zekere zin is de mens altijd een cyborg geweest.”

Bedoelt u daarmee dat mens en techniek altijd al versmolten zijn geweest?
“Ik geef een voorbeeld: wanneer een paleontoloog bezig is met het opgraven van botjes en zich de vraag stelt of de resten die hij ontdekt van een vroege mensensoort (van het geslacht Homo) afkomstig zijn of van een voorloper daarvan, dan is een van de criteria daarvoor het vinden van werktuigen. Werktuigen zijn blijkbaar definiërend voor de mens. En dat is eigenlijk heel merkwaardig, want we worden niet gedefinieerd aan de hand van wat we zijn, maar aan de hand van wat we maken, van onze technische en culturele supplementen.”

“Anatomisch en genetisch gezien verschillen de vroege Homo sapiens (De Mul noemt hem Homo sapiens 1.0, red.) en de huidige ‘culturele’ mens (ondersoort Homo sapiens sapiens, die De Mul Homo sapiens 2.0 noemt, red.) maar heel weinig. Het is dus de vraag of je die twee op enkel biologische gronden wel twee verschillende soorten kan noemen. Maar dat gebeurt toch, en wel op basis van een aantal culturele kenmerken; bijvoorbeeld het bedrijven van landbouw en veeteelt in plaats van jagen/verzamelen.”

“Een tweede cultureel kenmerk is externe symbolisering, uitingen zoals schrift of grotschilderingen. Sindsdien is onze evolutie in een stroomversnelling gekomen. Dat het zo snel gaat komt door onze cultuur. Natuurlijke selectie is in feite vervangen door kunstmatige selectie. Degenen die het best aangepast zijn om te overleven zijn degenen met de superieure technieken.”

Techniek bepaalt dus mede de evolutie van de mens?

“Inderdaad. Maar de vraag ‘wat is de mens’ is breder, en is ook van belang. De mens bestaat uit drie bestanddelen: materie, leven en bewustzijn. Materie is het oudste, vervolgens krijg je levende materie en de ontwikkeling van het raadselachtige verschijnsel ‘bewustzijn’. In die lange evolutiegeschiedenis zie je verschillende tendensen steeds terugkomen. In het allereerste begin ontstonden sub-atomaire deeltjes. Die vormden atomen, die vormden moleculen, die vormden weer biologische moleculen, vervolgens ééncellige wezens, meercellige wezens, individuen, groepen en tenslotte hele samenlevingen. Met de komst van internet zijn we weer begonnen met een hoger niveau van zelforganisatie.”

“Je ziet niet alleen dat elementaire processen bepalen hoe de organisatie werkt – zonder genen geen organisme – maar die organismen hebben ook weer invloed op de lagere, elementaire processen. Er speelt een feedbacksysteem. En op dezelfde manier zijn wij scheppers van cultuur en technologie, maar die ontwikkelingen gaan op den duur ook ons weer bepalen.”

Dus eigenlijk is het best logisch dat technologie ons steeds meer gaat beïnvloeden?
“Voor veel mensen is het iets heel nieuws, maar het past inderdaad in een hele lange ontwikkeling. Het laat ons inzien dat de versmelting van mens en technologie in zekere zin onvermijdelijk is: als de werkelijkheid complexer wordt, dan moet ook de aansturing complexer worden. In dat proces neemt de techniek de taal van de biologie deels over. In tegenstelling tot de meeste dieren hebben mensen ook bewustzijn ontwikkeld. Sindsdien zijn we ons bewust van ons eigen bestaan, maar ook van onze eigen tekortkomingen, zodat je een steen kan pakken wanneer je een noot niet zelf kunt kraken.”

En die drie ontwikkelingen samen vormen uiteindelijk de Homo sapiens 3.0?
“In de evolutie zie je heel vaak dat er een hele explosie van concurrerende soorten ontstaat, maar dat er uiteindelijk slechts één overleeft. Je kunt je voorstellen dat dat nu ook gebeurt. Ze worden allemaal gecreëerd door ons, langs genetische weg, langs organische weg of via de robotica, maar het is goed mogelijk dat er maar één type van deze nieuwe mensen overleeft. Eigenlijk op dezelfde manier als dat mensen nu al allerlei genetisch aangepaste plantensoorten creëren. En die overleven ook niet allemaal, alleen de sterkste.”

Dus we spreken over een moment in de verre toekomst dat de mens zoals wij die nu zijn niet meer bestaat?
“Ja, of misschien zoals apen nu ook nog bestaan. Ik hoop in ieder geval dat onze opvolgers iets humaner met ons omgaan dan wij met de apen. Door ons bewustzijn zijn wij ons bewust van onze sterfelijkheid. Door al deze nieuwe technologieën worden wij ons ook bewust van onze uit_sterfelijkheid. We worden ons ervan bewust dat onze soort ook uitsterft. En dat is best een _spooky idee. Aan de andere kant, wij zijn enkele seconden voor twaalf uur op het wereldtoneel verschenen. Er zijn miljarden soorten voor ons gegaan en die zijn ook allemaal verdwenen. Het zou dus best naïef zijn om te denken dat wij eeuwig zouden bestaan. Maar wij zijn dus wel de eerste die onze evolutionaire opvolgers gaan creëren.”

Wanneer is het zover? Wanneer houdt de mens op mens te zijn?
“Denk eens aan mieren of honingbijen. Eén bij is eigenlijk geen bij, wordt wel gezegd. Ze kunnen niet functioneren zonder organisatie met een bijenkoningin. De hele zwerm bijen vormt het organisme, niet één bij. Dat wordt wel aangeduid met de term ‘zwermgeest’. Door internet krijg je ook een soort zwermgeest. Denk bijvoorbeeld aan een project als Wikipedia. De kracht daarvan ligt in het collectief, niet bij een individu. Ik kan me voorstellen dat er een soort levensvorm gaat ontstaan waarin wij door internet of misschien wel door fysieke brein-connecties één organisme gaan vormen.”

“De stap van Homo sapiens 2.0 naar 3.0 gaat geleidelijk, maar juist door alle technologie gaat de evolutie wel steeds sneller. Een wetenschapper als Miguel Nicolelis is nu al bezig met apenhersenen fysiek aan elkaar te koppelen om ze samen complexere problemen te laten oplossen. Op dezelfde manier als bij mieren en bijen ontstaat er misschien zo wel een superorganisme. En misschien is dat wel nodig om de toenemende complexiteit van de wereld aan te kunnen.”