Stokoud en toch vitaal. In bepaalde gebieden worden mensen ouder dan elders, vaak in opmerkelijk goede gezondheid. Zijn die blue zones inderdaad bijzonder?
De plek waar je geboren wordt heeft grote invloed op je levensverwachting. Als Nederlanders hebben we het niet slecht getroffen: de gemiddelde levensverwachting is ruim 81 jaar. Dat is vergelijkbaar met veel andere welvarende, westerse staten. Maar landen als Spanje, Italië en Japan scoren nog beter, en kunnen ons dus wat leren over ouder worden. Zeker als je binnen zulke landen weer kijkt naar regio’s waar nog meer krasse knarren wonen, zoals Okinawa in zuidelijk Japan, de provincie Nuoro op het Italiaanse Sardinië en het Griekse eiland Icaria. Daar kunnen we dus hét recept van een lang leven afkijken.
Dat is althans de belofte van de blue zones, vernoemd naar de blauwe stift die de Belgische onderzoeker Michel Poulain begin deze eeuw gebruikte om dorpjes met veel honderdjarigen op een kaart te markeren. En zowaar: het leven in de blue zones kent veel overeenkomsten, zo beweert bijvoorbeeld de Netflix-docu ‘Live to 100: Secrets of the Blue Zones’ (2023): de bewoners eten er gezond, bewegen regelmatig en hebben sterke familiebanden.
De 5 Blue zones die uit het onderzoek van Michel Poulain naar voren kwamen.
Worldmapgenerator (bewerkt) via CC BY-NC-SA 4.0Genen of leefstijl
Maar wetenschappers steggelen over de vraag of de blue zones echt zo bijzonder zijn. Zijn het werkelijk regio’s waar de mensen de kunst van het oud-worden beheersen, of zijn het eerder statistische toevalligheden? Recente studies tonen dat de magie van Okinawa grotendeels is verdwenen sinds een meer westers dieet z’n intrede deed. Volgens sommige sceptici waren veel blue zones zelfs nooit zo uitzonderlijk als beweerd: de bevolkingsstatistieken klopten gewoon niet helemaal, onder meer door pensioenfraude.
Toch lijkt dat de populariteit van de blue zones nauwelijks te hinderen, waarschijnlijk omdat het beeld erg aanspreekt, denkt emeritus-hoogleraar sociale gerontologie Theo van Tilburg van de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij werkte mee aan een nog niet gepubliceerd onderzoek naar een Nederlands dorp waar mensen relatief oud worden. “Het is een romantische blik dat het vroeger allemaal beter was. Bij dat vroeger horen dan ook die verlaten bergdorpjes waar nog tien mensen wonen die heel oud worden.”
— Pol Grootswagers
Kunnen we dan geen enkele les trekken door over de grens te kijken? Voorzichtigheid is op z’n plaats, maar duidelijk is wel dat leefstijl grote invloed heeft op onze levensverwachting, vertelt Pol Grootswagers van Wageningen University, die onderzoek doet naar voeding en veroudering. “Heel lang speelde de vraag: wat is de invloed van genen op levensverwachting? Die blijkt helemaal niet zo groot te zijn. Leefstijl speelt echt een belangrijke rol. Als mensen uit zuidelijk Japan emigreren naar de VS, dan verliezen ze veel gezondheidsvoordelen.” Dat maakt het interessant de lessen die uit de blue zones worden getrokken toch eens langs de wetenschappelijke meetlat te leggen.
Happen of stappen
Het is verleidelijk te denken dat zulke regio’s een bijzonder geheim kennen, dat we kunnen afkijken voor een langer leven. Maar een goed onderbouwde blik op Japanse en mediterrane voeding vormt vooral een bevestiging van bestaande kennis, vertelt Grootswagers. Traditionele Griekse en Italiaanse gerechten bevatten bijvoorbeeld behoorlijk wat groente, weinig ultra-bewerkte ingrediënten en worden bereid in plantaardige olie. Zo’n divers dieet sluit aan op wat het Voedingscentrum voorschrijft. “Meer plantaardig eten lijkt goed te zijn, toont het mediterrane dieet. Minder rood vlees eten en meer vezels is altijd een goed idee.”
Ook gematigd eten is bepaald geen revolutionair, maar wel een goed idee. Van oudsher bevatte het dieet in Okinawa bijvoorbeeld relatief weinig calorieën, tonen studies. Daarbij wordt vaak een lokaal gezegde aangehaald: hara hachi bu, dat zoiets betekent als ‘eet tot je buik voor tachtig procent vol zit’. Inmiddels volgen de bewoners van Okinawa dat adagium zelf steeds minder, maar volgens Grootswagers vormt het wel een goed streven. “Dat doet denken aan calorische restrictie, dat bij veel diersoorten levensverlengend werkt. Het lijkt me heel positief.” Overgewicht vormt vandaag de dag misschien wel de grootste bedreiging voor onze levensverwachting.
Tegenover eten staat bewegen. Voor wie niet van sport houdt, lijken de blue zones droomregio’s. Ze zouden namelijk bewijzen dat intensief sporten niet nodig is voor een hoge levensverwachting. En zowaar, dat strookt met wetenschappelijke inzichten, vertelt Grootswagers. “In de blue zones zie je dat mensen de hele dag actief zijn, maar nooit heel intens. Ze doen niet aan sport, maar wandelen heel veel. Veel bewegen bij lage intensiteit is echt goud voor je levensverwachting. De hartslag moet wel een beetje omhoog, maar niet te veel. Elke stap extra die je zet op een dag, telt mee.” Zulke lichtere inspanningen dragen misschien wel meer bij dan sport, al is dat lastig te vergelijken.
Tegelijkertijd toont een kritische blik dat de blue zones bepaald geen blauwdruk vormen van een gezond leven: in zuidelijk Europa is gematigd alcohol drinken heel gewoon. Mede daarom werd dat lang gezien als gezonde keuze. Inmiddels is duidelijk dat helemaal níet drinken nog beter is, vertelt Grootswagers. “Nog altijd wordt vaak gedacht dat een klein beetje alcohol goed voor je is. Maar dat is nu ook wel keihard ontkracht. Alcohol is gewoon een giftige stof voor je lichaam. Hoe minder je drinkt, hoe gezonder.”
Alledaags contact
Maar er is meer dan het fysieke. Dat is tenminste een andere les die de blue zones ons zouden aanreiken. Ook een sociale component komt vaak aan bod, en wederom gelden landen als Italië en Japan als lichtend voorbeeld: daar staan ouderen nog op een voetstuk, waardoor ze langer vitaal blijven, is de gedachte. Ze zitten immers niet achter de geraniums te verpieteren, zoals in Nederland.
Eenzaamheid heeft inderdaad grote invloed op de levensverwachting, bevestigt gerontoloog Van Tilburg, die is gespecialiseerd in eenzaamheidsonderzoek. “Mensen gaan meestal niet direct dood aan eenzaamheid of sociale isolatie, maar op allerlei manieren heeft het wel invloed op de gezondheid.” Zo hebben eenzame mensen meer stress, en kunnen ze bovendien bij minder mensen terecht voor verlichting. “Van stress weten we dat het een belangrijke oorzaak is van ziekten.” Ook leven vereenzaamde mensen over het algemeen ongezonder, wat de sterfkans verhoogt. Een gebrekkig sociaal vangnet verlaagt de levensverwachting nog verder. “Sociaal geïsoleerde mensen vragen en krijgen minder snel hulp.”
Zo lijken de blue zones toch weer een bron van inspiratie, maar schijn bedriegt. Wetenschappelijk onderzoek toont namelijk dat Nederlandse ouderen juist minder eenzaam zijn dan hun Italiaanse leeftijdsgenoten, vertelt Van Tilburg. Het droombeeld van de levendige Italiaanse dorpjes klopt niet, die kampen vaak met een leegstroom. “En Nederlandse ouderen hebben betere sociale netwerken dan dertig jaar terug.”
Los van de mismatch met de blue zones toont eenzaamheid een andere beperking in de zoektocht naar ingrediënten voor een lang leven. Eenzaamheid heeft invloed, maar laat zich lastig bestrijden, benadrukt Van Tilburg. “Het overgrote deel van activiteiten tegen eenzaamheid gaat niet ver genoeg: de bingo die georganiseerd wordt, het bankje dat wordt neergezet door de gemeente.” Eenzaamheid is vaak een patroon, dat met zulke uitjes hooguit kortstondig wordt doorbroken. Woonvormen waarbij ouderen veel alledaagse contactmomenten hebben zouden kunnen helpen, omdat het structurele veranderingen oplevert. Maar zulke ingrepen zijn ook een stuk complexer.
Knusse Italiaanse bergdorpjes, Griekse eilanden en afgelegen Japanse regio’s bieden dus geen panklaar recept voor een lang leven. De blue zones bieden best wat aanknopingspunten, maar wetenschappelijke inzichten vormen een betere leidraad voor gezond gedrag. Dat is niet per se slecht nieuws: vitaal oud worden is voor ons evengoed bereikbaar, al ligt tussen theorie en praktijk nog een behoorlijke kloof.
