Duizenden schotelantennes verrijzen in de Zuid-Afrikaanse Karoo-woestijn. De documentaire !Aitsa laat zien hoe ver de werelden van de wetenschappers en de oorspronkelijke bevolking uiteen liggen.
Tik, tik, da, tik, tik, da, tik. Een hypnotiserend ritme stijgt op uit een kaal en onmetelijk landschap. Het geluid klinkt metalig, machinaal, maar als de camera de grond bereikt, blijkt er een jongen geconcentreerd met twee stenen op een veel grotere steen te tikken. Rondom deze ‘gong rock’ lijkt alleen maar leegte: het welhaast buitenaardse landschap van de Karoo-woestijn in Zuid-Afrika.
De ogenschijnlijke leegte verklapt niet dat dit wetenschappelijk gezien een interessante plek is, bijvoorbeeld op het gebied van evolutie en historie. Het was miljoenen jaren een soort evolutionaire hotspot, waar veel nieuwe soorten ontstonden. Nog steeds kun je in de Karoo versteende voetafdrukken ervan terugvinden. Ook de mens bewoont de uitgestrekte vlaktes al lang, de mogelijk oudste ‘kunst’ is hier gevonden: een steen waarin iemand een abstract patroon kraste. Volgens de wetenschap is het kunstwerkje 77 duizend jaar oud.
Een steen uit de Blombosgrot in Zuid-Afrika, met een 77 duizend jaar oud patroon
Chris S. Henshilwood via CC BY-SAHet zijn San- en Khoi-volkeren die al tienduizenden jaren wakker worden onder de fenomenale sterrenhemel van de Karoo. In de documentaire '!Aitsa' vertellen locals in het Afrikaans over het belang van hun sterrenhemel met die prominente ‘hemelstraat’ (Melkweg). Daar waar de ‘grootgeest’ is, samen met hun voorvaderen. De sterren geven bovendien raad, bijvoorbeeld bij het nemen van aardse beslissingen.
Niet alleen de oorspronkelijke bewoners kijken omhoog. Ook het oog van wetenschappers viel op het uitspansel van de Karoo. Bijna nergens is de hemel zó helder, en bovendien is er nauwelijks storende radiostraling. Daarom verrijst hier reuzenradiotelescoop Square Kilometre Array (SKA), bestaande uit duizenden schotelantennes. Vanaf het einde van dit decennium speurt SKA de hemel af in het radiospectrum, op zoek naar antwoorden op grote kosmische vragen.
Voorvaderen
Volgens een wetenschapper die aan het woord komt gaat SKA niets minder dan onze blik op het universum radicaal veranderen. De (schotel)antennes luisteren voornamelijk naar de ruimte tússen de sterren, daar moet zich een mysterieus goedje bevinden waar astronomen al jaren naar op zoek zijn. Deze donkere materie is nodig om de bewegingen van sterrenstelsels zoals onze Melkweg te kunnen verklaren, maar tot nu toe ontbreekt ieder spoor.
Diezelfde wetenschapper gaat verder. Hij is er verrassend zeker van dat SKA tekenen van buitenaards leven gaat vinden, en dat deze ontdekking de mensheid op aarde zal verenigen. Dezelfde documentaire laat echter zien dat het verenigen van de mensheid nog hele klus wordt, de verschillen zijn namelijk enorm.
De oorspronkelijke San en Khoi weten al veel langer dat er leven tussen de sterren is. Geen vijfbenige monsters op een verre planeet, maar hun voorvaderen die voortleven tussen de sterren. Het is een belangrijk onderdeel van hun spirituele wereld, die mede is vastgelegd op rotstekeningen in de Karoo. Na duizenden jaren zijn die nog steeds zichtbaar. Een van die tekeningen zou volgens een lokale onderzoeker best een alien kunnen zijn, gezien zijn langwerpige hoofd en kromme benen. Misschien hebben de aliens de Karoo al bezocht?
Kolonisatie
Hoe verenigbaar zijn lokale en wetenschappelijke belevingswereld? Dat blijkt lastig. Documentairemaker Dane Dodds laat inwoners van de Karoo aan het woord over hun mystieke ervaringen en schakelt dan door naar een wetenschapper die vertelt dat we nog zo weinig snappen van de kosmos. Dat is een beetje suggestief, want de wetenschap is met SKA allerminst op zoek naar een verklaring voor de ‘grootgeest’ van de oorspronkelijke bewoners.
Screenshot uit !Aitsa
AitsaPas als de documentaire inzoomt op wat de lokale bevolking eigenlijk vindt van de bouw van al die antennes in hun landschap, wordt het scherper. Sommige van de geïnterviewden hielpen mee met bouw van de schotels en uiten hun frustratie dat hen niet eens is verteld waarvoor de apparaten dienen en wat de onderzoekers ermee willen ontdekken. Dat steekt. Extra pijnlijk is dat de wetenschapper daarna met trots spreekt over SKA, als ‘de terugkeer naar de broeders van tienduizenden jaren geleden’. Oké, die broeders krijgen een vergoeding voor het gebruik van hun land, maar wat gebeurt er met hun manier van leven, hun nalatenschap, vraagt een oorspronkelijke bewoner zich af. Is deze ‘ontmoeting van broedervolken’ niet de zoveelste kolonisatie van Afrika?
Los zand
Visueel is de documentaire overweldigend. Het zit vol trage shots gedragen door hypnotiserende geluiden: een perfect decor voor de mystiek die de film moet overbrengen. Je weet soms niet of je naar een close-up van een steen kijkt of vanaf grote hoogte naar het Afrikaanse landschap.
Tegenover die ‘leegte’ staat juist een volle documentaire. Er komen naast de oorspronkelijke bewoners veel onderzoekers aan het woord. Het gaat over geologie, evolutie, buitenaards leven en donkere materie. Alles op zichzelf enorm interessant, maar nergens gaat deze documentaire echt de diepte in. Hoe mooi de woestijn ook is, soms voelt !Aitsa toch een beetje als los zand.
