'De effecten van hormonen op menselijk gedrag zijn subtiel'

Wordt menselijk sociaal gedrag gestuurd door hormonen? Het is bekend dat hormonen duidelijk inwerken op delen van de hersenen die we delen met dieren, zoals het diepgelegen limbisch systeem dat emoties aanstuurt. In zowel dieren als mensen wekt testosteron bijvoorbeeld seksuele behoefte op. Daarna wordt het vager. In vergelijking met zoogdieren hebben mensen een goed ontwikkelde neocortex, de bovenste laag van het brein, waarmee we denken en waarnemen. In de wetenschap heerst soms nog het idee dat deze evolutionair jongste laag van het brein zich niet laat sturen door hormonen.

“Maar de neocortex kan ook hormonen binden”, vertelt Peter Bos, van huis uit psycholoog. “Meerdere studies laten zien dat hormonen bijvoorbeeld cognitieve empathie beïnvloeden, je bewust inleven in de emoties van anderen.” Bos promoveerde aan de Universiteit Utrecht op de vraag hoe testosteron van invloed is op sociaal gedrag, zoals vertrouwen en empathie. Nu doet hij aan de Universiteit Leiden op het grensvlak van sociale neurowetenschappen en pedagogiek onderzoek naar de invloed van hormonen op zorggedrag.

Testosteron staat bekend als het ‘mannenhormoon’. Oxytocine kennen we als het ‘knuffelhormoon’. Cortisol is een stresshormoon. En dan heb je nog estradiol, het ‘vrouwenhormoon’. Ieder mens heeft al deze hormonen in het lichaam, alleen verschillen de hoeveelheden tussen mannen en vrouwen en van persoon tot persoon. Ze beïnvloeden via verschillende wegen hoe zorgzaam iemand is. NEMO Kennislink vroeg Bos hoe hormonen zich met de opvoeding bemoeien.

In hoeverre dicteren hormonen menselijke beslissingen en gedrag, zoals partnerkeuze en kinderen opvoeden?

“Hormonen bepalen niet wat wij doen. Als ik iemand een hormoon toedien, kan ik hem niet controleren of besturen. Wel kan het subtiele veranderingen teweegbrengen. Hoeveel varieert tussen individuen. Dat zie je duidelijk bij de cyclus van vrouwen. De ene vrouw heeft sterke stemmingswisselingen over de cyclus heen, de ander niet. Bij mannen verlopen schommelingen in hormonen geleidelijker. Als ze ouder worden neemt de hormoonspiegel van testosteron af. Sommige mannen hebben daar last van, maar lang niet allemaal. Een algemene uitspraak over het effect van hormonen op gedrag kan je daarom nooit doen.”

Hoe is dat te verklaren? In uw proefschrift schrijft u toch dat testosteron daalt in vrouwen en mannen die een kind krijgen, en dat testosteron minder empatisch maakt?

“Mijn theorie is dat testosteron eerst omhoog gaat als je wordt blootgesteld aan gehuil. Het is een signaal dat er actie vereist wordt door jou als verzorger. Verleen je die zorg? Dan zakt testosteron en gaan hormonen die belangrijk zijn voor zorggedrag, zoals oxytocine, weer omhoog. Met andere woorden: zorg vereist soms dat je adequaat actie onderneemt en testosteron kan daarvoor zorgen.”

Waarom test u het effect van testosteron op vrouwen?

“Rond sociaal-emotioneel gedrag zijn veruit de meeste studies bij vrouwen uitgevoerd. Bij hen is de concentratie in het bloed makkelijker te verhogen omdat vrouwen van zichzelf een laag niveau testosteron hebben. Een Amerikaanse onderzoeksgroep die het nu toedient bij mannen, vindt niet al onze effecten terug. Wat je over het algemeen ziet is dat oxytocine en testosteron vooral effect hebben op mensen die al wat afwijking laten zien. Een voorbeeld: vrouwen zijn gemiddeld genomen beter in het herkennen van emoties dan mannen. Geven we testosteron aan vrouwen, dan worden ze er wat minder goed in, terwijl mannen hetzelfde blijven reageren. Het geeft wederom aan hoe subtiel de effecten van hormonen zijn.”

Wat doet het stresshormoon cortisol met het zorggedrag van jonge ouders?

“In een samenwerking met de Radboud Universiteit maten we de cortisolwaardes bij vaders in spe, als reactie op hun omgang met een huilende pop. De vaders die toen hoge waardes hadden, waren na de geboorte minder sensitief met hun eigen kind. Deze resultaten wil ik nu gaan repliceren in een tweede studie. Over die relatie tussen stress en kwaliteit van opvoeding willen we meer nadenken. In welke mate stelt de stress die ouders ervaren hen in staat goede zorg te verlenen? Die vraag is voor iedere zorgverlener, ook in de thuiszorg bijvoorbeeld, interessant. Mijn idee is dat hormonen in de hersenen in alle zorgsituaties parallel werken, maar het is nooit onderzocht.”