'De allergrappigste grappen zitten iets op het randje'

Het was augustus 2020 toen premier Rutte tijdens een coronapersconferentie de maatregelen aanscherpte. Hou anderhalve meter afstand, niet meer dan zes mensen over de vloer en let op bij feestjes in afgehuurde zaaltjes. Om zijn betoog kracht bij te zetten vertelde hij hoe het niét moet. “Het risico bestaat dat na een paar borrels tante Sjaan en Ome Han alsnog gaan knuffelen”, aldus de premier. Vervolgens vlogen tante Sjaan en ome Han over het internet. Twitteraars genoten ervan: ‘Wees geen tante Sjaan’.

Rutte is met zijn luchtige grapjes niet de enige die humor gebruikt bij het overbrengen van een serieuze boodschap. De beste docenten maken tijdens een college gemiddeld elke zeven minuten een grap. Naar schatting is een derde van de reclames wereldwijd bedoeld om in te spelen op het lachvermogen van consumenten.

Wie deze cijfers paraat heeft is sociaalpsycholoog aan de Universiteit Utrecht Madelijn Strick, die al jaren humor onderzoekt. Tijdens het Weekend van de Wetenschap start zij samen met collega’s een publieksonderzoek om de rol van humor te testen bij het overbrengen van een serieuze boodschap. Blijft informatie inderdaad beter hangen als je het humoristisch brengt? “Humor gebruiken is ook een risico”, legt Strick uit. “We weten dat grappen er bijvoorbeeld voor zorgen dat kinderen de leraar en de les leuker vinden. Maar humor kan, als je het verkeerd doet, ook afleiden. Dan onthoud je wel de grap, maar niet waar de les over ging.”

Humor als spel

Je kunt lacherig doen over humor, maar er gaat bloedserieus onderzoek schuil achter de functie ervan in menselijke communicatie. Genoeg voor Strick om er een boek over te schrijven: ‘Humor is een van de vier pijlers onder het universum (de andere drie ben ik vergeten).’ Bedoeld of onbedoeld grappig doen zit diep verankerd in ons sociaal functioneren en dat heeft alles te maken met spelen. “Humor is een spel. Volwassenen onder elkaar spelen het spel vooral via taal. Bekijk je het wat primitiever, kijkend naar jonge kinderen, dan is humor iets heel fysieks. Als kinderen elkaar kietelen of achterna rennen wordt er een boel bij gelachen, als communicatiesignaal: ‘Zolang ik lach is het leuk en veilig’. ‘Hou ik tijdens het spelen op met lachen, dan is dat een teken dat het niet meer oké is’.”

Humor zit zo diep in ons menszijn, omdat spel een belangrijke evolutionaire functie heeft. Stoeien en tikkertje spelen laat kinderen in een veilige situatie oefenen met dreiging, wat trouwens ook geldt voor kinderen van andere diersoorten. Door te spelen leren we op jonge leeftijd ook andere sociale vaardigheden, zoals samenwerken, de leiding nemen, omgaan met verlies. En daarbij wordt dus een hoop gelachen.

Leerzame en grappige filmpjes

Humor is leuk, smeerolie in ons sociaal functioneren, zoals Strick het noemt. Over de zin van humor bij informatie overbrengen valt echter nog een hoop te ontdekken. Voor het publieksonderzoek werken de onderzoekers samen met informatief jeugdprogramma Het Klokhuis. In afleveringen van Het Klokhuis leren kinderen iets over de wereld om hen heen, van zwaartekracht en dierprotheses tot oorwurmen en biokunst. Er zitten leerzame en grappige stukjes in, die laatste vaak opgevoerd als toneelstukje door acteurs. “Wat we willen bekijken is wat het effect is van die grappige stukjes. Zijn die nodig om de informatie beter te herinneren en te begrijpen? Heeft het effect op hoe leuk kinderen het programma vinden? Helpt humor om verdrietige onderwerpen minder erg te maken?”

In een online onderzoek krijgen deelnemers een Klokhuisfilmpje te zien. Dat kan een grappig filmpje, een serieus filmpje of een verdrietig filmpje zijn. Daarna vullen ze een vragenlijst in. Dat wordt grinniken achter de computer! “Nou… het kan best zijn dat je het filmpje grappig vindt, maar niet hardop lacht als je in je eentje thuis kijkt. Lachen om een grap gebeurt vooral in een gezelschap, om te communiceren dat je het leuk hebt met elkaar. Lach je in je eentje om een humoristisch filmpje, dan heb je echt een hele goede grap gehoord.”

De allergrappigste grappen

Niet elke deelnemer zal de filmpjes even grappig vinden. Humor is ontzettend individueel bepaald. “Je kunt onderzoeken welke grappen door de meeste mensen leuk gevonden worden. Meestal zijn dat een beetje de brave grappen. De allergrappigste grappen zitten vaak een beetje op het randje.” Mensen lachen vaak op ongepaste momenten, zoals tijdens een bloedserieuze vergadering of een begrafenis. Je kent het vast: je schiet in de lach en slaat daarna je hand voor je mond. ‘Oh, dat kan echt niet!’ Fokke en Sukke zijn er meester in. Zij zitten altijd op precies die actuele onderwerpen die schuren. “Dat zijn de echt goede grappen die mensen zelf graag maken en horen. Maar je moet ermee oppassen, want wat voor de een op het randje zit, kan voor de ander ver erover zijn.”

De uitkomsten van het onderzoek, die najaar 2023 bekend worden gemaakt, zijn in eerste instantie relevant voor Het Klokhuis zelf. De gedachtegang bij de meeste educatieve programma’s is dat humor wel zal helpen om een serieus onderwerp uit te leggen. Strick:
“Kinderprogramma’s zijn nooit heel droog, dan vinden kinderen het echt minder leuk. Wel verschilt de reden om humor in te zetten. De grappenmakerij van StukTV of Bankzitters dient waarschijnlijk alleen voor ontspanning en vermaak. De historische comedy Welkom bij de Romeinen gebruikt humor juist om kinderen iets te leren over de klassieke oudheid. Dat is nog iets om uit te zoeken: waarvoor kun je humor gebruiken en waarvoor niet? Je hebt tegenwoordig bijvoorbeeld ook klimaatcomedy; via cabaret proberen duurzaam gedrag te bevorderen. Of dat werkt weten we niet.”

Zelf moet Strick natuurlijk ook weleens de lolbroek uithangen. “Als je lezingen geeft over humor dan verwachten mensen ook grappen. Het is altijd weer spannend. Niks zo vervelend als publiek dat stilvalt door een grap die verkeerd valt.”