Piraten waren geen bloeddorstige bandieten, maar voorvechters van vrijheid en gelijkheid. Dat betoogt David Graeber in zijn boek over piraten op Madagaskar. Een bewuste provocatie van de huidige geschiedschrijving.
Dagelijks vertellen mensen over de hele wereld elkaar verhalen over piraten, van Blackbeard tot Jack Sparrow. Volgens antropoloog David Graeber zijn deze verhalen meer dan alleen maar vermakelijk: ze zijn het bewijs van een eeuwenoude zoektocht naar vrijheid en gelijkheid. Piraten waren namelijk niet alleen bloeddorstige bandieten met een ooglapje en een houten been. In feite waren ze pioniers van de Europese Verlichting.
Piraten hebben zich altijd bewust geassocieerd met afschrikwekkende verhalen van terreur, om indringers op afstand te houden. Maar aan boord van hun schepen creëerden de omstandigheden een geheel andere sfeer. Het leven op een piratenschip vereiste juist communicatie, overleg en debat, en er heerste een bepaalde mate van gelijkheid. Piraten waren geen ongeorganiseerde bende, maar namen belangrijke beslissingen aan de hand van een democratisch proces.
Dit beweert Graeber in zijn boek Piratenverlichting (2023) dat na zijn vroegtijdige dood werd uitgegeven en nu is vertaald naar het Nederlands. Zoals gebruikelijk zet Graeber de dominante geschiedschrijving op zijn kop. Graeber was een anarchistisch denker en cultureel antropoloog. Vorig jaar verscheen zijn bestseller Het begin van alles (2022), waarin hij samen met David Wengrow dominante ideeën over het ontstaan van menselijke samenlevingen omver wil werpen.
In Piratenverlichting doet Graeber iets vergelijkbaars. Hij wil de Europese Verlichting ‘dekoloniseren’. Het traditionele verhaal is dat de verlichtingsidealen, zoals vrijheid en gelijkheid, ontstonden in Europese salons. Graeber vindt deze idealen al terug in de piratenutopieën die zich in de zeventiende eeuw over de hele wereld verspreidden. Zijn Europese denkers beïnvloed door deze piratenverhalen? Volgens Graeber is het veelzeggend dat deze vraag tot nu toe niet eens is gesteld.
Seksueel geschenk
Het boek is gebaseerd op veldonderzoek dat Graeber meer dan 30 jaar geleden in Madagaskar uitvoerde. Daar beleefde hij een korte romance en maakte hij kennis met de levendige piratengeschiedenis van het eiland, die hem deed denken aan de Europese Verlichting. Madagaskar was ooit een cruciale uitvalsbasis voor de piraten en hun nakomelingen. Graeber beschrijft hoe de komst van de piraten tussen 1690 en 1750 zorgde voor een radicale verandering in de sociale, economische en politieke ontwikkeling van het eiland: slavernij werd in twijfel getrokken en er werd een soort ruwe democratie gevestigd.
In deze maatschappelijke omslag was een belangrijke rol weggelegd voor vrouwen op Madagaskar. Deze Malagassische vrouwen, ambitieus en intelligent, zagen een kans om hun positie in de maatschappij te verbeteren door te trouwen met welgestelde piraten. Deze vrouwen waren vertrouwd met de taal en gebruiken van het eiland en hadden daardoor een voorsprong op de piraten. Zij ontwikkelden zich tot succesvolle kooplieden en invloedrijke politieke spelers.
Volgens Graeber waren de Malagassische vrouwen, in tegenstelling tot wat Europese verslagen suggereren, niet slechts seksuele objecten die mannen aan elkaar schonken. Bronnen die hij aanhaalt laten juist zien dat deze vrouwen actief op zoek gingen naar buitenlandse mannen om mee te trouwen. Ze zochten naar manieren om niet langer slechts pionnen te zijn in een door mannen gedomineerd spel, maar om volwaardige maatschappelijke actoren te worden. Dit gaf hen de kans om de lokale samenleving heel anders in te richten.
Bewuste provocatie
Graeber is vastbesloten om ons te laten zien dat de westerse geschiedschrijving niet alleen eurocentrisch is, maar ook ontzettend saai. Voor hem moet geschiedenis ook vooral leuk zijn. Dus als je op zoek bent naar een vermakelijk verhaal over piraten, dan zal Graeber je niet teleurstellen. Maar klopt zijn verhaal ook?
David Graeber daagt ons uit om te breken met onze dominante denkkaders.
Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0Het nadeel is dat historische bronnen schaars zijn. Bijna alle gesprekken van piraten op Madagaskar zijn verloren gegaan. En omdat niemand weet hoe het precies zit, is het voor Graeber makkelijk om zijn eigen draai aan de geschiedenis te geven. Het is daarom niet verrassend dat zijn interpretatie van de piratengeschiedenis goed past bij zijn anarchistische en feministische inborst. Dit geeft hem de ruimte om bestaande verhalen over extreem geweld en machtige koningen af te schilderen als ‘verzinsels’ en ‘trucs’ die bewust door de piraten werden verspreid. Graeber interpreteert de afwezigheid van verhalen die zijn visie ondersteunen als een teken van ‘bescheidenheid’ van het Malagassische volk.
Natuurlijk wist Graeber zelf ook wel dat zijn verhaal gedeeltelijk berust op speculatie – hij benadrukt meermaals dat de bronnen schaars zijn en elkaar tegenspreken – maar het bewijs voor het dominante piratenverhaal is volgens hem minstens zo dun. Bovendien vindt hij dat verhaal nogal eenzijdig, en daar zit de kracht van zijn werk. Met zijn boek wil hij niet zozeer ‘de werkelijkheid’ blootleggen. Hij laat zien dat geschiedschrijving altijd een kwestie is van interpretatie. Sommige verhalen belanden in onze geschiedenisboeken, andere gaan verloren. Geschiedschrijvers maken keuzes door sommige vragen wel te stellen en andere niet. Graeber brengt die keuzes naar de oppervlakte door zijn aandacht te vestigen op een alternatieve interpretatie en vergeten historische bronnen.
Zelf beschrijft Graeber Piratenverlichting als ‘een klein experiment’ en ‘een bewuste provocatie van de huidige geschiedschrijving’. Hij laat ons zien dat wat we beschouwen als typisch westers eigenlijk een product is van een oneindige mengelmoes van invloeden uit alle hoeken van de wereld. Er bestond niet één grondlegger van de Verlichting: overal ter wereld experimenteerden mensen met zelfbestuur en democratie. De westerse wetenschap, waar we zo trots op zijn, is gebouwd op ontdekkingen uit andere culturen. Zijn boek is een uitnodiging om je te laten verrassen door alle verhalen die er te vinden zijn. Want als we openstaan voor alle perspectieven, blijkt de geschiedenis duizend keer kleurrijker en spannender dan we ooit hadden gedacht.