Griekse toneelspelers in de klassieke oudheid droegen vrijwel altijd een masker. Door die maskers was hun theater een heel andere beleving dan dat van ons. Bovendien weerspiegelden de maskers de wrede willekeur die volgens de oude Grieken hun samenleving beheerste.
Gezichtsuitdrukkingen zijn in moderne theateruitvoeringen een van de belangrijkste manieren om emoties over te brengen. In een niet al te groot theater zijn ze zelfs op enige afstand te herkennen. In films of theaterstukken op tv worden emoties uit gezichtsuitdrukkingen zelfs nog uitvergroot door middel van close-up opnamen. Trillende lippen, angst en verdriet in de ogen of een enkele, voorzichtige traan doet ons meeleven met de acteurs.
Reconstructie
Theater in het Griekenland van de klassieke oudheid moest het zonder dit soort emotionele uitingen stellen. De acteurs droegen maskers die slechts één gelaatsuitdrukking hadden. Omdat die maskers niet te zwaar konden zijn, werden ze gemaakt van hout, linnen en andere organische materialen. Ze zijn daardoor niet bewaard gebleven. Maar uit oude teksten en afbeeldingen weten historici dat acteurs in het Griekse theater vrijwel altijd maskers droegen. Toneelspel in het oude Griekenland was haast per definitie gemaskerd.
Om te onderzoeken wat voor effect de maskers hadden op het toneelspel maakten historici, onder leiding van Gregory McCart van de Southern Queensland University in Australië reconstructies van de maskers. Ze lieten toneelspelers in een Grieks theater klassieke stukken zowel met als zonder masker uitvoeren. Door de maskers moesten acteurs de bij het stuk horende emoties uitdragen door gebaren, lichaamstaal en vooral met hun stem.
Het acteren met een masker zorgde voor moeilijkheden, merkten de acteurs. De grote maskers – de karakters moesten ook voor toeschouwers op de hoogste rijen in het theater herkenbaar zijn – dempen het stemgeluid en zorgde voor desorientatie bij de acteurs die het niet gewend waren. Hoewel de maskers vaak een grote, wijd opengesperde mond hadden, was dat niet altijd voldoende om de demping te compenseren.
Om zijn rol goed te kunnen spelen moest een acteur een flinke strot hebben. Acteurs investeerden dan ook net zoveel in hun stemvermogens als in hun acteerkunst. Een goede stem stond in het oude Griekenland synoniem met een goede acteur. Dat alleen al maakte acteren in de oudheid vele malen inspannender dan tegenwoordig.
Lopende kikkervisjes
Om de stemdemping door de maskers zo goed mogelijk te compenseren, investeerden de Grieken in de accoustiek van hun theaters. Het theater van Epidaurus vlakbij Athene staat bekend om zijn uitstekende accoustiek. Het was ook gigantisch groot, waardoor de toeschouwers die het verste van de acteurs afzaten niet altijd veel konden zien. Met de grote maskers op hadden de acteurs wel wat weg van lopende kikkervisjes: het masker was veel te groot ten opzichte van het lichaam.
Omdat het publiek op afstand zelfs de gezichtsuitdrukkingen van de maskers niet altijd goed kon zien bedienden de acteurs zich van uitbundige gebaren. De filosoof Aristoteles adviseert in zijn Poetica (1455, 1462a) toneelschrijvers om tijdens het schrijven zelf gebaren te oefenen. Zo voelt de schrijver de emoties horende bij zijn stuk beter aan, aldus de filosoof.
Grieks relief met theatermaskers uit de vierde eeuw v. Chr.
wikimedia commonsLatere Romeinse toneelschrijvers, die ook maskers gebruikten, ontwikkelden zelfs een soort standaard ‘gebarentaal’ voor het theater. Julius Pollux, een Griekse schrijver in Romeinse dienst, noteerde een overzicht in zijn hoofdwerk Onomasticon (tweede eeuw n. Chr.). Of de Grieken ook zo’n gestandaardiseerd systeem hadden is niet bekend.
Vanwege de grote fysieke inspanning die de stem en de heftige gebaren eisten, waren goede acteurs zeldzaam. En het veeleisende Griekse publiek wilde alleen de besten zien acteren. Maskers hadden daarmee een groot praktisch voordeel. Door de maskers kon een stuk waarin acht personages voorkomen door slechts drie acteurs gespeeld worden. Door achter de schermen van masker te wisselen kon elke acteur geloofwaardig meerdere rollen vertolken. Zo kon een acteur in de ene scene een moordenaar spelen, en in een volgende scene het slachtoffer.
Ovoorspelbare goden
Het verloop van de personages op het podium werd in het script dan ook zo opgebouwd dat steeds maximaal drie personages tegelijk op het podium zijn. Dat is onder andere onderzocht voor het stuk Oedipus at Colonus, van de grote toneelschijver Sofokles.
Naast de hoofdrolspelers waren er vaak nog een aantal acteurs op het podium die een ‘stille rol’ hadden; ze droegen een masker maar hadden geen tekst. Het waren stille toeschouwers op het podium, soms zelfs kinderen. Ze rouwden als er iemand dood ging of juichten als er iets moois gebeurde.
Maskers boden een oplossing voor het probleem van een tekort aan goede acteurs. Maar de gezichtsbedekking weerspiegelt ook hoe de oude Grieken hun wereld zagen. Het antieke Griekenland was een gewelddadige maatschappij. Of iemand een moordenaar was of zelf vermoord werd zagen de Grieken niet als gevolg van een vrije wil. Het waren de onvoorspelbare goden die daarover beschikten. Ook in het dagelijks leven waren het de goden die iemand een masker opzetten. Dat masker bepaalde wat je lot op dat moment was: De ene dag dader, de volgende dag slachtoffer.