Complotdenken: lekker (on)kritisch?

Ik pakte het boek ‘The psychology of conspiracy theories’ van J.-W. Van Prooijen erbij. Complotdenken doen we allemaal wel eens. Om het maar even op mezelf te betrekken: toen ik mijn rijbewijs maar niet haalde, kwam bij mij de gedachte op dat het CBR tegen mij samenspande om zoveel mogelijk geld aan mij te verdienen. Terwijl ik eigenlijk nog niet goed genoeg kon rijden.

Een complottheorie houdt in dat je vermoedt dat een bepaalde groep mensen in het geheim samenwerkt om anderen schade toe te brengen. Bijvoorbeeld dat het CBR samenspant om mij te laten zakken. Of dat farmaceuten een geheim plan hebben om mensen te vergiftigen met coronavaccins.

Complottheorieën richten zich vaak op groepen die toch al niet helemaal werden vertrouwd. De overheid, wetenschappers, bankiers, mensen met een migratieachtergrond, Joden, christenen, moslims, het westen, de elite of farmaceutische bedrijven. Allemaal groepen die (onterecht) door andere groepen toch al niet helemaal vertrouwd worden.

Waarom geloven we complottheorieën?

Complottheorieën duiken met name tijdens of na heftige gebeurtenissen op. Zoals oorlog, aanslagen of zoals nu: tijdens een pandemie. Dat zijn gebeurtenissen die ons raken. Mensen voelen zich onzeker op zo’n moment en gaan dan uit van de slechtste oorzaak. Dit wat ons overkomt kan geen toeval of pech zijn, maar komt doordat een groep mensen (die we toch al wantrouwde) samenspant tegen ons. Veel slechter wordt het niet.

Hoewel complottheorieën heel soms waar blijken te zijn, hebben mensen een vrij sterke neiging om te denken dat er een complot is terwijl er geen complot is. Van Prooijen geeft hier is een evolutionaire uitleg voor. Dit is slechts een mogelijke verklaring, maar wel een interessante.

Toen de mens nog een jager-verzamelaar was, was de wereld niet zo veilig als hij nu voor veel mensen is. Stel je voor: je loopt in de wildernis op zoek naar iets eetbaars. Je ziet opeens een schaduw achter de struiken. Het kan een tijger zijn of een rots. Loop je er langs of ga je er met een bocht omheen? Je gaat er natuurlijk met een grote bocht omheen. Als je er vanuit gaat dat de schaduw een tijger is maar het toch een rots blijkt te zijn ben je voor niks omgelopen, maar als je aanneemt dat de schaduw een rots is en het blijkt toch een tijger te zijn word je opgegeten. Je kunt maar beter uitgaan van het slechtste scenario.

Ook nu hebben complottheorieën ernstige gevolgen. Als we ons bijvoorbeeld niet laten vaccineren op basis van een complottheorie. Of als politici en journalisten worden bedreigd omdat je denkt dat ze samenspannen tegen ‘het volk’.

Kritisch over complottheorieën

Het is natuurlijk ontzettend belangrijk om kritisch te zijn en niet alles te geloven wat je hoort en leest. Wat vaak wordt gezegd is dat als je niet in complotten gelooft je niet kritisch bent en je makkelijk voor de gek laat houden.

Maar we hebben als mensen een neiging om complotten te zien waar ze niet zijn. Het is goed om dit in het achterhoofd te houden wanneer je ergens een complot vermoedt. Is het een heftige gebeurtenis? Raakt het me persoonlijk? Word ik er onzeker van? Voel ik me aangevallen? Wantrouwde ik deze groep sowieso al? Dit zijn signalen dat je even goed moet opletten.

Zomaar meegaan in complottheorieën is dus helemaal niet kritisch maar soms gewoon toegeven aan een neiging die we als mens hebben, net als zelfmedelijden over een rijbewijs.