Christelijker door de coronacrisis

In De ongelooflijke podcast stelden psychiater Damiaan Denys en theoloog Stefan Paas dat de coronacrisis mensen religieuzer maakt. ‘Er zijn geen atheïsten in het schuttersputje’, citeerde Paas. Met andere woorden: tijdens oorlogen en andere momenten van onzekerheid valt iedereen uiteindelijk terug op geloof. Hebben deze reli-optimisten – zo noem ik ze maar even – gelijk, en leidt het coronavirus tot meer religiositeit? Of heeft het juist het tegengestelde effect, en raken gelovigen teleurgesteld in hun God nu COVID-19 duizenden mensenlevens eist?

Straf voor zonden

Voor hedendaagse gelovigen zijn rampen moeilijk in te passen in hun godsdienstige overtuigingen. Als ze geloven in meerdere goden die net zo onredelijk zijn als mensen, zoals de Romeinen deden, dan is een ramp makkelijk te verklaren. Een overstroming of storm kon de Romeinen zeker verdriet doen, maar Neptunus en Jupiter waren nou eenmaal niet altijd aardig. Zeker niet als ze ruzie hadden.

Voor aanhangers van de Abrahamitische religies – jodendom, christendom en islam – is het veel ingewikkelder om rampen te verklaren. Immers, er is volgens hen maar één God, deze God is almachtig en in Zijn¹ heilige geschriften beweert hij uiteindelijk het beste met de mensen voor te hebben. Als er één liefdevol, oppermachtig persoon aan de knoppen draait, hoe kan hij dan rampen laten gebeuren of zelfs sturen?

De vraag van het kwaad

Toen in 1666 grote delen van Londen afbrandden reageerden Nederlandse pamflettisten niet met compassie. ‘Zie je wel!,’ zeiden ze. Engeland was in oorlog met de Nederlandse Republiek en Engelse soldaten hadden kort voor de ramp in Londen het dorp West-Terschelling platgebrand. De Great Fire van 1666 werd door Nederlandse schrijvers gezien als een passende straf van God voor de Engelsen.

Toch was de strafinterpretatie vaak niet zo simpel. Zo geloofde (en gelooft) een deel van de Zeeuwse protestanten dat de Watersnoodramp van 1953 door God was gestuurd omdat men had gezondigd. Bijna 1800 mensen vonden toen de dood. Het is makkelijk om te beweren dat een ramp een straf is als deze je vijanden treft, maar wat als je eigen land, stad of dorp wordt getroffen, zoals in 1953? En wat als de drenkelingen nog maar kinderen zijn? Sterven zij ook voor hun zonden?

Theologen houden zich al eeuwen bezig met deze lastige vragen. Het raadsel waarom een almachtige, goede God slechte dingen laat gebeuren wordt het ‘theodiceeprobleem’ genoemd. ‘Theodicee’ komt van de Griekse woorden theos (God) en dikè (rechtvaardiging). Het gaat dus over de vraag hoe een almachtige God rechtvaardig kan zijn als Hij¹ ook ‘het kwaad’ toelaat of er zelfs voor zorgt dat mensen lijden.

Vrede en veepest

Die vraag kan voor gelovigen ontzettend moeilijk zijn. In de achttiende-eeuwse preken die ik bestudeer zie ik predikanten veel moeite doen om een logisch verhaal te bieden aan hun gemeenteleden om de rampspoed te verklaren. Echter, voor hedendaagse lezers lijkt het verhaal helemaal niet zo logisch, en dominees leken er zelf ook vaak niet uit te komen.

Wanneer in 1713 de Vrede van Utrecht een einde maakt aan een jarenlange, bloederige oorlog, breekt er tegelijkertijd veepest uit. Dominee Bernardus Smytegelt moest deze combinatie van zegening en straf verklaren in een preek. De predikant had er duidelijk moeite mee. ‘‘Wy hebben vrede met de menschen (. . .). Maar nu hebben wy oorlog met Godt.” Ja, wat wilde God nu eigenlijk?

Maar was Gods wil werkelijk zo belangrijk? Misschien overschatten wij – hedendaagse lezers – wel hoe zeer christenen destijds bezig waren met de schuldvraag. Hetzelfde geldt voor hedendaagse protestanten en katholieken. Uit onderzoek dat werd uitgevoerd in opdracht van NRC bleek dat nog maar 2 procent – maar één op vijftig – van de Nederlandse christenen gelooft dat het coronavirus een straf van God is. Gelovigen zoeken niet een sluitende verklaring voor het universum, zoals activistische atheïsten en Arjen Lubach vaak denken. Wat gelovigen wel zoeken zijn rituelen en gemeenschap.

Geloof is meer dan alleen geloven

Antireligieuze filosofen en wetenschappers zoals Richard Dawkins en Christopher Hitchens richten hun kritiek op de leer van religies. Hun jonge vloggende fans zoals Genetically Modified Skeptic en Rationality Rules doen dit ook. Het doel van deze YouTubers: mythes ‘debunken’. Het liefst pakken ze een bewering van een rare apologeet – iemand die de waarheid van zijn of haar religie probeert te verdedigen – of een nare tekst uit het Oude Testament. Vervolgens tonen ze systematisch aan dat het logischerwijs allemaal onzin is. Het is leuke internet-TV. Toch missen deze fanatieke atheïsten één belangrijk inzicht: veel gelovigen zijn helemaal niet zo geïnteresseerd in de feitelijke juistheid van hun heilige geschriften.

Afgezien van de atheïsten en de apologeten zijn gelovigen niet bezig met de precieze dogma’s. Het gaat veel christenen helemaal niet om de vragen of Adam en Eva echt de eerste mensen waren, of er ook dinosauriërs op de ark inscheepten en of Jezus werkelijk over water liep of niet. Religiewetenschapper en vlogger Andrew Mark Henry vat het als volgt samen: “Religie is niet iets waar je over nadenkt, maar het is iets wat je doet.”

Rituelen zijn essentieel in religies. Gelovigen hopen dat hun godsdienstige handelingen, zoals gebeden, gezangen en offers, effecten hebben in de ‘echte wereld’, zoals het voorkomen van een vulkaanuitbarsting of aardbeving. Maar ook als rituelen niet dingen doen met tektonische platen, doen ze alsnog dingen met mensen: ze roepen emoties op en verbinden gemeenschappen van gelovigen. Die godsdienstige gebruiken en de gemeenschappen vormen de mix die religiewetenschappers ‘geleefde religie’ noemen. De geleefde religie van christenen gaat vaak net zo veel om de medemensen als om God, vooral ook in tijden van rampspoed.

Twee Duitse antropologen concludeerden dat voor gelovigen in natuurrampsituaties hun geloof een verticale en een horizontale functie heeft. De verticale gaat over de ‘communicatie met het hogere’. Hierin zoeken gelovigen de verklaringen, zingeving en zelfs een gevoel van controle in een chaotische, beangstigende omgeving.

De horizontale functie draait om solidariteit. De religieuze gemeenschap vormt een sociaal netwerk waarop de gelovigen kunnen terugvallen. Kerken zijn niet voor niets vaak de eerste hulpverlenende organisaties in rampgebieden. In mijn eigen onderzoek naar achttiende-eeuwse bededagen kwam ik tot de conclusie dat lange, emotionele kerkdiensten leidden tot hoge collecte-opbrengsten. Dit ingezamelde collectegeld werd vervolgens gebruikt om de rampenslachtoffers en armen van een stad te helpen.

De kerk als veldhospitaal

Ook in de coronacrisis pakken veel kerken deze sociale functie op. Protestantse kerken in Beijing zamelden 10.000 dollar in voor coronaslachtoffers in Wuhan, tot frustratie van de antikerkelijke Chinese autoriteiten. Paus Franciscus heeft kerken opgeroepen om te functioneren als ‘veldhospitaals’ en voor de zieken te zorgen. En ook in Nederland zijn de Protestantse Kerk Nederland en andere religieuze gemeenschappen de drijvende kracht achter de actie #Nietalleen.

Sommige missionaire organisaties – groepen die het christelijke geloof willen verspreiden – zien de coronacrisis als een kans om met deze goede acties ‘buitenkerkelijken’ naar de kerk te krijgen. Veel kerken organiseren hun hulp gelukkig niet om die reden, maar dit is inderdaad wel een perfect ‘PR-moment’ voor de kerken wereldwijd. Het zou kunnen dat nieuwe, dankbare gelovigen zich bij behulpzame kerken willen aansluiten.

Wat mensen het liefste willen in deze onzekere tijden is samenzijn en elkaar helpen. Echter, dat is juist het ding dat zij nu niet kunnen. Ze kunnen elkaar niet omhelzen, elkaar niet een hand toereiken en niet samen bidden. De recente digitale Dag van Nationaal Gebed was vast waardevol voor veel Nederlandse christenen, maar zou het echt hebben gebruist? Ik betwijfel het.

Dus ja, mensen mogen nu meer bezig zijn met de Grote Vragen in het leven, de vraag is of je dat religieus moet noemen. Als je religie ziet als iets dat je samen doet, dan gebeurt er nu weinig religie. Echter, het zou heel goed kunnen dat na de crisis – wanneer we weer bij elkaar mogen komen – er wel een stijging komt in het aantal actieve kerkgangers. Als we elkaar eindelijk weer mogen opzoeken in kantoor en kroeg gaan mensen misschien ook sneller naar de kerk. Niet alleen om contact te maken met God, maar misschien nog wel meer om weer contact te maken met hun medemensen.

Adriaan Duiveman bedankt kerkhistoricus prof. dr. Peter Nissen voor zijn adviezen en commentaar op de tekst. Het historische onderzoek naar achttiende-eeuwse bededagen is onderdeel van een groter Nijmeegs project naar de culturele impact van rampen in het verleden.