In de armste delen van de wereld is het niet vanzelfsprekend om bij een oogafwijking een bril of lenzen te kunnen aanschaffen. Maar ook in Nederland is dat soms het geval.
De lucht is strakblauw. De typische lichtgroene bladkleur van theevelden strekt zover het oog reikt. Tussen de theestruiken slingeren oranjerode stofwegen door het landschap. Waar de theevelden eindigen, klimt het Mulanjemassief steil omhoog: een spectaculair gebergte met de hoogste piek van zuidelijk en centraal Afrika (3002 meter). Dit is één van de armste, maar tegelijkertijd misschien wel één van de mooiste plekken ter wereld.
Over de stofwegen rijden fietsen en brommers met goederen: levende kippen, groenten, bananen. Veel van de bestuurders begroeten twee Nederlandse artsen hartelijk, die met hun drie kinderen en hond genieten van een zondagse wandeling. Arie en Lisanne Glas geven al zeven jaar als tropenarts leiding aan het Mulanje Mission Hospital en zijn zichtbaar onderdeel geworden van de lokale gemeenschap. De taal, Chichewa, spreken ze goed. “We doen al ons werk op de afdelingen in het Chichewa”, zegt Arie Glas.
Theevelden strekken zich uit tot het Mulanjemassief begint.
Fancy dingen
Wat opvalt, niet alleen in deze regio, maar in heel Malawi, is dat haast niemand een bril draagt. Dat is niet zo gek: het minimumloon in Malawi bedraagt een paar tientjes en veel families hebben moeite om genoeg eten op tafel te zetten. “In het reguliere circuit kosten brillen tussen de vijftig en zestig euro. En dan is er ook nog geld nodig om bij een opticien te komen”, vertelt Glas. “Dat is maar voor een kleine groep weggelegd – ik denk maximaal tien procent van de bevolking. Brillen zijn fancy dingen voor mensen met geld, waar mensen op het platteland geen toegang toe hebben.” Lenzen zijn slechts te krijgen in een paar winkels in het land. “Hier in de buurt draagt vrijwel niemand lenzen.”
Sinds 2023 bevindt zich op het boomrijke ziekenhuisterrein ook een oogkliniek, een initiatief van het managementteam van het ziekenhuis, waar Glas deel van uitmaakt. Je vindt er voor Malawiaanse begrippen moderne apparatuur. De dichtstbijzijnde opticien buiten het ziekenhuis bevindt zich in de grote stad Blantyre, zo’n zeventig kilometer verderop. Bijna niemand rond het Mulanjemassief heeft een auto, en de tocht per minibus (een soort bestelbus met ramen) is lang en duur. Inmiddels zijn in de kliniek honderden mensen geholpen, onder wie enkele collega’s van Glas. “Die hadden een afwijking van -3 en -4. De bril die we ze hebben aangemeten, was levensveranderend”, vertelt hij enthousiast.
De ingang van het ziekenhuisterrein van het Mulanje Mission Hospital in Malawi.
Daan AppelsEen oogkliniek bestaat niet alleen uit brillen, apparatuur en een gebouw; het krijgen van gekwalificeerd personeel is misschien wel de grootste uitdaging in Malawi. De bevolking groeit enorm (nu zo’n 20 miljoen inwoners), maar de personeelsbudgetten vanuit de overheid groeien niet voldoende mee, aldus Glas. “Er zijn 120 optometristen in het hele land, minder dan 1 per 160.000 inwoners. Wij hebben nu één optometrist en twee verpleegkundigen die, nadat we hen samen met een bevriend ziekenhuis hebben opgeleid, de oogzorg leveren. Daarnaast is er een basisarts in opleiding in Tanzania, die meer complexere zorg en staaroperaties gaat doen. Hiervoor wordt momenteel een nieuw operatiecomplex gebouwd.”
Twee kippen
Glas verwacht zeker honderdduizend brillen te kunnen verkopen in de regio. De basisprijs is vijftien euro, leesbrillen zijn iets goedkoper. “Alsnog een beetje duur. We proberen dit naar beneden te krijgen. Maar mensen kunnen er wel voor sparen of iets verkopen: een bril is ongeveer even duur als twee kippen. Als we de brillen gratis uitdelen, komt het ziekenhuis niet los van de afhankelijkheid van donors. Als geld écht het probleem is, zoeken we een oplossing.”
Hij beschouwt het aanmeten van een bril als een relatief eenvoudige ingreep, die de hele regio een boost kan geven. “Een oogafwijking is makkelijk te behandelen. Veel kinderen kunnen nu het schoolbord niet lezen, wat invloed heeft op schoolresultaten, uiteindelijke baankansen en de economie. Mensen staan met een bril weer midden in de maatschappij en kunnen kerkdiensten volgen. Voor een paar euro heb je een giga-impact in een land als dit. Die rekensom valt heel gunstig uit bij oogzorg.”
Ook in Nederland
Malawi is één van de armste landen ter wereld en Nederland één van de rijkste. Toch zijn er hier ook kinderen die het schoolbord niet kunnen lezen, omdat ouders te weinig geld hebben. Dat vertelt Ruth van Nispen, hoogleraar visueel functioneren en gezondheid aan het Amsterdam UMC. “Ook in Nederland heerst visuele armoede en hebben we een zogeheten zicht- of brilkloof.”
Het niet hebben van een bril of het hebben van een bril waarvan de sterkte niet meer voldoet, is wereldwijd de belangrijkste oorzaak voor slechtziendheid, legt de hoofdonderzoeker van de afdeling oogheelkunde uit. Keiharde cijfers over hoeveel Nederlanders geen bril kunnen betalen, zijn er niet. Van Nispen geeft op basis van haar uitgebreide netwerk aan dat er steeds meer visuele armoede is. Ze is voorzitter VISION 2020 Netherlands, een stichting die slechtziendheid wil tegengaan. “Een vertrekkend bestuurslid, een optometrist, opende onze ogen. Hij zag steeds meer mensen die geen bril of lenzen konden betalen. Bij rondvraag binnen ons netwerk in de oogzorg kwamen steeds meer anekdotes over ouders die geen kinderbrillen kunnen betalen. Ook het Jeugdeducatiefonds en Stichting Kinderhulp meldden veel meer aanvragen voor steun bij kinderbrillen te krijgen dan in voorgaande jaren.”
Vouchers
Voor een kind met een bijzondere oogafwijking lopen de kosten van hulpmiddelen al gauw in de honderden euro’s, vertelt Van Nispen. “Met een medische indicatie of bij een afwijking vanaf +6 en -10 kan de bril worden vergoed, maar wordt er een eigen bijdrage van 61 euro per brillenglas gevraagd. Het montuur wordt niet vergoed.” Voor mensen die in armoede leven en geen aanvullende verzekering hebben, waarmee je een bril deels vergoed krijgt, is dat een groot probleem. “Kinderen in de groei hebben soms elk jaar een nieuwe bril nodig, door veranderende sterkte – en soms zelfs twee keer per jaar.” Van Nispen berekent dat, op basis van cijfers over hoeveel Nederlandse kinderen een bril dragen en in armoede opgroeien, dat ‘ouders van ongeveer 28.000 kinderen moeite kunnen hebben met een brilaanschaf’. “Ook voor mensen met een inkomen net boven de armoedegrens is het mogelijk een uitdaging.”
Kinderen in de groei hebben soms elk jaar een nieuwe bril nodig.
FreepikHet is niet makkelijk om de brilkloof te laten verdwijnen, legt Van Nispen uit. “In het basispakket kan je kinderbrillen gratis maken, maar dat kan niet alleen voor de allerarmsten. Dat moet generiek, net zoals de tandartszorg vergoed wordt voor iedereen onder de achttien jaar.” Een op maat gesneden aanpak voor ouders met een krappe beurs is er nu al bij sommige gemeenten. Die route is echter wat ondoorzichtig en een papierwinkel, ziet Van Nispen. Ook zou niet elke gemeente ondersteuning bieden. “Ouders in de schuldsanering kunnen extra formulieren er in het hoofd niet meer bij hebben.” Voor eventuele oplossingen kijkt ze naar het buitenland. “Van buitenlandse orthoptieverenigingen horen we dat kinderbrillen in sommige landen volledig vergoed worden. Ook krijgen arme ouders vouchers, waarmee ze naar de opticien kunnen. Hoe dan ook denk ik dat we een politieke oplossing nodig hebben.”