Boeren voor natuur

Onder een strakblauwe hemel in februari staan we – biochemicus Fons Smolders, ecoloog Henny Brinkhof, en auteur – op het Kaalbroek, een veld langs de beek de Leigraaf, nog geen twee kilometer van de weilanden van Roelofs. In deze tijd van het jaar is het een bruine postzegel tussen groene weilanden, maar in de zomer staat het vol bloemen van wilde orchideeën, blauwe knoop, en klokjesgentiaan. Het zijn typische soorten van het blauwgrasland, een natuurtype dat in Nederland bijna is verdwenen.

Een kilometer naar het zuiden ligt De Bruuk. “Het beste stukje blauwgrasland van Europa”, stelt Smolders, bijzonder hoogleraar Toegepaste Biogeochemie aan de Radboud Universiteit Nijmegen en onderzoeker bij onderzoekscentrum B-WARE. Samen met plantenecoloog Brinkhof van Stichting Landschap Ooijpolder-Groesbeek loopt hij over het zompige veld. Vijftien jaar geleden zag het Kaalbroek er nog hetzelfde uit als de weilanden eromheen. Brinkhof en Smolders waren betrokken bij de omzetting van het weiland in een natuurperceel.

Afgraven

Het Kaalbroek ligt bijna een halve meter lager dan de weilanden. Het wijst op de meest gebruikte en snelste manier om van boerenland natuur te maken: het afplaggen van de bodem. Landbouwgrond is rijk aan fosfaat en stikstof. Veel wilde planten gedijen juist bij schrale, voedselarme omstandigheden, met weinig meststoffen. Om de grond geschikt te maken voor die plantensoorten, moet je de voedingsstoffen uit de bodem verwijderen. “Dat kan door verschralen, uitmijnen of afplaggen”, legt Smolders uit. “Verschralen duurt veertig tot vijftig jaar, uitmijnen tien tot vijftien jaar tot de gewenste bodemcondities. Met afplaggen heb je echter binnen een of twee jaar resultaat.”

Van het Kaalbroek moest de bovenste veertig centimeter grond worden afgegraven om een geschikte fosfaatwaarde voor blauwgrasland te krijgen, bleek uit de metingen van B-WARE. Met de toplaag van de bodem verwijder je echter ook mineralen, organische stof, bodemleven en zaden. De mineralen en organische stof zijn belangrijk voor buffering van de bodem, en zonder zaden en bodemleven komen de bijzondere planten niet terug. Vegetatie-ecoloog Brinkhof bracht daarom na het afplaggen in 2008 maaisel aan uit de Bruuk, boordevol zaden van bijzondere planten. Met het maaisel kwam ook een beetje grond mee uit de Bruuk. Een belangrijke bonus, aldus Brinkhof: “Veel wilde planten hebben bodemschimmels nodig om genoeg voeding en vocht te vinden, zogenoemde mycorrhiza. Die zitten nauwelijks in landbouwgrond.”

Onze laarzen dragen we niet voor niets. Voor blauwgrasland is namelijk nog iets belangrijk: een hoog grondwaterpeil. “Die hydrologie moet kloppen”, aldus Smolders. “Als het waterpeil te laag is, heeft blauwgrasland geen kans.” In het Kaalbroek zijn de condities gelukkig goed. De regio rond de Bruuk geldt als een van de meest geschikte in Nederland om blauwgrasland te maken.

130 plantensoorten

Jaarlijks maait Brinkhof het veld. Na afplaggen en vijftien jaar verschralen heeft de ecoloog inmiddels zo’n 130 plantensoorten gevonden. Is het doel bereikt, heeft hij blauwgrasland gemaakt? “De kenmerkende soorten zitten erin, maar het lijkt meer op heischraal grasland. Ook bijzonder, maar net wat droger met meer grassen in plaats van veldrus-planten.”

Brinkhofs drijfveer is de biodiversiteit. “Dit is natuur. Vroeger was dit heel normaal, maar 99,9 procent van het Nederlands blauwgrasland is verdwenen. Mensen zijn het bijna vergeten, omdat ze het niet meer zien.” Een blauwgrasland is echter geen ongetemde natuur. De wilde planten en dieren blijven alleen behouden door specifiek landgebruik van de mens, met maaien en afvoeren en een hoge waterstand. In feite is deze vorm van beheer een historische, extensieve vorm van boeren, die de natuur ten goede komt.

Bodem als basis

Dat boeren met de natuur wil regeneratieve landbouw nieuw leven inblazen. Het richt zich op een boerenbedrijf dat de natuur herstelt in plaats van schaadt. “Het leven staat centraal bij al onze keuzes, te beginnen bij het bodemleven”, vertelt boer Jaap Fris. “We bewerken de grond minimaal en gebruiken geen kunstmest of pesticiden.” Samen met Niels Moshagen begon hij vorig jaar als boer op Erve Kiekebos bij Zutphen. De voormalige melkveehouderij bestaat vooral uit grasland. Om gewassen te telen moet Fris het grasland eerst scheuren met een ecoploeg, die alleen de bovenste acht centimeter omwerkt. Daarna zet Fris zo veel mogelijk in op meerjarige gewassen, zodat bodembewerking nauwelijks nodig is.

“De bodem vormt de basis van regeneratieve landbouw”, legt Loekie Schreefel uit. Hij promoveerde onlangs op regeneratieve landbouw aan de Wageningen Universiteit. “Van daaruit proberen boeren bij te dragen aan andere ecosysteemdiensten, zoals waterhuishouding, klimaatregulatie en biodiversiteit.”

Regeneratief boeren gaat echter niet zonder slag of stoot. Het krijgt nog geen landbouwsubsidies en tegelijk hebben bedrijven die overgaan op regeneratieve praktijken soms tot een kwart opbrengstverlies, vertelt Schreefel. “Zonder ploegen en pesticiden en met vaste mest in plaats van kunstmest moet je systeem de eerste vijf jaar erg wennen.”

Zwarte cijfers

Op lange termijn moet een regeneratieve boer kunnen bouwen op de veerkracht van de bodem en gaat de productiviteit weer omhoog, is de voorspelling. In Nederland zijn al enkele boeren die laten zien dat dit kan, volgens Schreefel. “De bodem van deze boerderijen is beter bestand tegen klimaatschokken, zoals droogte, hitte, of zware regenval.” Boer Fris hoopt dat zijn systeem over zes tot zeven jaar regeneratief is. “Ik verwacht dat het systeem dan in evenwicht is. Vanaf 2025 verwacht ik dat we zwarte cijfers draaien, zonder subsidies.”