Boeren koesteren bomen op hun akkers

Rond 1980 had het dichtbevolkte Zuid-Niger een enorm probleem: het was kaal en onvruchtbaar geworden. De opbrengsten van gierst en sorghum bleven maar achteruit gaan waardoor veel mensen regelmatig honger leden. Er was geen geld voor kunstmest en er waren te weinig struiken, bomen en gewasresten om de akkers vruchtbaar te houden. De kale akkers hadden veel last van wind. Boeren moesten wel drie keer zaaien omdat het jonge gewas bedolven werd onder het zand.

25 jaar later, in 2006, waren deze akkers opvallend veel groener, zo leerden satellietbeelden die werden geanalyseerd door onder andere de Vrije Universiteit Amsterdam (VU). In plaats van twee tot drie bomen per hectare, stonden er wel twintig, zestig of soms wel honderd bomen. De belangrijkste succesfactor? Boeren in het zuiden van Niger gingen inheemse bomen beschermen en beheren. Dit deden ze op vijf miljoen hectare, een gebied groter dan de oppervlakte van Nederland.

“Doordat er nu bomen op de akkers staan, hoeven vrouwen nog maar een half uur per dag te besteden aan het verzamelen van brandhout in plaats van 2,5 uur in 1985”, vertelt Chris Reij, senior medewerker van het World Resource Institute die het gebied al jaren volgt. “De bomen beschermen de gewassen tegen de wind en helpen de bodem weer vruchtbaarder te maken. Sommige boomsoorten produceren ook bladeren en vruchten die gebruikt worden als veevoer of als voedsel.”

Vruchtbare hellingen

Niger is al lang niet meer het enige voorbeeld van grootschalige vergroening. Deze herfst bezochten Nederlandse bedrijven en onderzoekers met koning Willem Alexander het Löss Plateau in China. In een gebied van 3,5 miljoen hectare startte de Chinese overheid in 1995 de vergroening, met een lening van vijfhonderd miljoen euro van de Wereldbank.

De door boskap en graanverbouw kaal geworden hellingen in het stroomgebied van de Gele Rivier waren er ernstig geërodeerd; voortdurend namen wind en regen vruchtbaar löss mee. Opbrengsten namen af en waterkrachtcentrales in het dal raakten verstopt. Tijdens het bezoek konden Willem Alexander en zijn gevolg met eigen ogen zien wat was bereikt: veel hellingen zijn weer vruchtbaar en groen. Bomen en meerjarige gewassen houden er water vast en bieden schaduw, vruchten, veevoer en hout.

Geitenvraat beheersen

Wat kunnen we van deze successen leren? “Met gerichte maatregelen die je snel doorvoert kan een kaal gebied binnen vijftien jaar weer groen zijn”, zegt Coen Ritsema. Hij is hoogleraar Bodemfysica en landbeheer bij Wageningen UR en ondersteunt sinds 1995 de vergroening van het Löss Plateau met monitoring en scenariostudies. Bij het Löss Plateau was het bijvoorbeeld belangrijk dat boeren hun geiten bij de boerderij gingen houden, zodat ze de heuvels niet langer kaal vraten.

Boeren op te steile hellingen werd geadviseerd tarwe en sorghum te vervangen door fruitbomen of meerjarige gewassen, die de bodem beter vasthouden. Velen gingen, betaald, terrassen (vlakke stukken) en kleine bassins aanleggen om het water en sediment vast te houden. “China kenmerkt zich door een doortastende en snel reagerende overheid”, vertelt Ritsema. “Toen we ze eenmaal hadden duidelijk gemaakt dat ze erosie konden stoppen en wat dat kon opleveren, pasten ze het beleid snel aan. Hier in Nederland zou zo’n traject vele jaren langer duren, vanwege onder andere inspraakprocedures.”

Inheemse boomsoorten beschermen en beheren

“In Niger gingen steeds meer boeren inheemse boomsoorten beschermen”, vertelt Chris Reij. Het VN-landbouwontwikkelingsfonds IFAD speelde een belangrijke rol bij de promotie ervan. IFAD hielp dorpen ook lokale organisaties op te zetten voor het beheer van de bomen. Volgens Reij hadden boeren tijdens de hongersnoden in de jaren tachtig maar twee keuzemogelijkheden: wegtrekken of de landbouw intensiveren met hulp van inheemse bomen. Wat hen hielp, was dat de overheid zich tot 1985 beschouwde als eigenaar van de bomen.

Na 1985 begon dat snel te verschuiven en vonden boeren dat zij de eigenaar waren van de bomen op hun akkers. “Gelukkig had Zuid-Niger toen ook een paar opeenvolgende natte seizoenen”, zegt Ritsema. “De jonge bomen kregen de tijd zich diep te wortelen, waardoor ze in de droge periodes daarna uit het grondwater konden putten. In de scenariostudies waarop je beleid baseert, moet je dus ook rekening houden met qua weer wisselende seizoenen.”

Amandelbomen in Zuid-Spanje

De belanghebbenden zijn boeren, lokale ondernemers, investeerders, overheden en kennisinstellingen, zeggen de deskundigen. Hiermee moeten de initiatiefnemers over een lange termijn een relatie aangaan. Willem Ferwerda’s organisatie doet dit nu onder andere in Zuid Spanje. Daar willen boeren op gedegradeerde grond amandelbomen planten. Dat is goed voor de bodem, en er is een groeiende markt voor amandelen.

Ferwerda ziet allerlei initiatieven voor vergroening in de wereld die opgeschaald zouden kunnen worden. Zoals bijvoorbeeld ook de herbeplanting van de inheemse spekboom in de Baviaanskloof in Zuid-Afrika (nu nog duizend hectare). Met boeren is er overeengekomen om 46.000 hectare geitenvrij te maken in ruil voor aanplant van kruiden die aromatische oliën leveren. Maar Ferwerda ziet het ook vaak mis gaan, namelijk wanneer het maximaal winst halen uit een gebied centraal staat: dat leidt tot landdegradatie. In een toegankelijke, net uitgekomen brochure en promotievideo legt Commonland uit wat je allemaal terugkrijgt als je gebieden weer vergroent. “Van een kaal en gedegradeerd gebied wordt toch niemand vrolijk?”, zegt Ferwerda. “Mensen willen wonen en werken in een afwisselend en groen land. Dat kan hun leven weer betekenis geven. Investeerders willen we dit nu ook duidelijk maken.”

Meer lezen

• Meer voorbeelden van landherstel zijn te lezen in het boek: DESIRE for Greener Land