Globalsoilatlas op globalsoilweek gepresenteerd atlas van bodems wereldwijd

Hoe gaat het met de bodems in de wereld? Zo’n algemene vraag lijkt onmogelijk te beantwoorden. Toch hebben Duitse onderzoekers dit geprobeerd in de ‘Global Soil Atlas 2015’. Ze hebben de bedreigingen voor de beschikbare landbouwgrond en de gebieden waar de bodem weer wordt hersteld in kaart gebracht.

21 april 2015

De bodem is de zachte, levende laag waarin planten wortelen en bodemorganismen leven, bovenop de (harde) aardlagen waarin zich geen bodemprocessen afspelen. Een gezonde bodem, geschikt voor landbouw, bevat zand of kleideeltjes, 40 procent water en lucht en 10 procent organische stof. En natuurlijk veel leven, zoals regenwormen, springstaarten, duizendpoten, bacteriën en schimmels.

In de toplaag van de bodem leeft veel. De bovenste één kubieke meter in een gematigd klimaat bevat onder andere 70 spinnen, 100 keverlarven, 100.000 mijten en 10 miljard schimmelcellen. In één hectare leeft zo ongeveer vijftien ton aan organismen, vergelijkbaar met het gewicht van twintig koeien. Logaritmische schaal. Zie ook de serie bodemdiertjes — In de toplaag van de bodem leeft veel. De bovenste één kubieke meter in een gematigd klimaat bevat in totaal anderhalve kilogram aan organismen. Meer informatie bij de vergroting. Zie ook de serie bodemdiertjes.
globalsoilatlas

Bodemdegradatie

Zo zou het moeten zijn, maar is het lang niet altijd, blijkt uit de Global Soil Atlas 2015, die tijdens de Wereldbodemweek (19 tot 22 april 2015 in Berlijn) is gepresenteerd. De auteurs van de atlas schatten dat ‘wereldwijd ten minste een vijfde van het niet-bevroren landoppervlakte zo gedegradeerd is dat er steeds minder of zelfs niks meer kan groeien’. Jaarlijks komt er nog eens vijf tot tien miljoen hectare aangetaste bodem bij (vergelijkbaar met anderhalf tot drie keer de oppervlakte van Nederland).

Een bodemlaag ontstaat in honderden of zelfs duizenden jaren, maar kan in korte tijd verdwijnen, bijvoorbeeld omdat wind of regen er vat op krijgen. Of omdat de grond wordt afgegraven, zoals voor gebouwen of infrastructuur.

Deze wereldkaart laat de gevolgen zien dat vooral kustgebieden last hebben van overdaad aan voedingsstoffen door het gebruik van kunstmest. Veel stikstof komt terecht in het oppervlaktewater, waardoor in meren en rivieren overmatig veel algen groeien die ander leven verstikken (eutrofiëring). Roze= Eutrofiëring door overdaad van nitraten en fosfaten uit de landbouw. Paars: hypoxia: zuurstoftekort leidt tot grote algenbloei en vissterfte. Groen: herstellende gebieden. — Deze wereldkaart laat zien dat vooral kustgebieden last hebben van een overdaad aan voedingsstoffen door het gebruik van kunstmest. Meer informatie bij de vergroting.
globalsoilatlas

Politieke agenda

De vrij toegankelijke Engels- en Duitstalige atlas, samengesteld door onderzoekers van het Institute of Advanced Sustainability Studies (IASS) in Potsdam, toont in 62 hoofdstukken op welke manieren bodems in kwaliteit achteruit gaan. De kaarten, cijfers en infographics en bijbehorende verhalen zijn gebaseerd op onderzoek van de Verenigde Naties, de Europese Unie, universiteiten en maatschappelijke groeperingen.

“We willen de bodem op de politieke agenda zetten”, vertelt onderzoeksleider Jes Weigelt van IASS aan de telefoon. Weigelt is tevens coördinator van de Wereldbodemweek, waar zo’n vijfhonderd afgevaardigden van onderzoeksinstellingen, overheden en maatschappelijke groeperingen uit 73 landen samenkomen om initiatieven voor een beter bodem- en landbeheer uit te werken. “Nu doet de politiek te weinig met resultaten uit het bodemkundig onderzoek.”

Diep ploegen

Een van de belangrijkste bedreigingen is volgens de atlas de te intensieve landbouw. In veel gebieden, waaronder Nederland, zakt door de bewerking met zware landbouwmachines de bodem in, waardoor de luchtigheid afneemt. Het diepe ploegen doodt allerlei diertjes en micro-organismen die nodig zijn voor de afbraak van plantenresten. De hoeveelheid organische stof – de plantenresten – gaat bovendien achteruit doordat boeren de grond intensief gebruiken en vaak maar één gewas telen. Bijna de helft van de Europese landbouwbodems heeft hierdoor aanzienlijke hoeveelheden vruchtbare humus en bodemorganismen verloren.

Er is steeds minder landbouwgrond nodig per persoon omdat de productie per hectare stijgt. In voetbalvelden: 1 voetbalveld= 7,1 m2, lichtgroen= ontwikkelde landen, donkergroen= ontwikkelingslanden. Voor 2050 is het een schatting. Die steeds hogere opbrengsten gaan vaak wel ten koste van de bodem. — Per persoon is steeds minder landbouwgrond nodig. De steeds hogere opbrengsten gaan ten koste van de bodemkwaliteit. Het landgebruik voor gewasproductie is uitgedrukt in voetbalvelden. Meer informatie bij de vergroting.globalsoilatlas

Landrechten

De meeste mensen zijn echter geen boer meer, maar wonen in de stad. Naar verwachting woont in 2050 ruim twee derde van alle mensen in een stedelijke omgeving. Steeds meer bodems die anders gebruikt konden worden voor landbouw raken daardoor bedekt met steen en asfalt. Nu is dat nog een laag percentage – in Europa is dat nog geen drie procent van al het land – maar jaarlijks neemt dat percentage toe.

Je zou denken dat het voor de bodem het beste zou zijn als we die met rust lieten, wat niet helemaal klopt. Juist braakligging is in sommige gebieden een groot probleem. Veel savannes en bossen zijn ‘gemeenschappelijke grond’, meestal eigendom van de overheid, maar beheerd door de lokale bevolking. Als overheden bos of vruchtbaar gebied verkopen aan investeerders, dreigen lokale bevolkingsgroepen het gebruiksrecht te verliezen. Door deze onzekerheid zijn ze dan minder geneigd te investeren in een gezonde, vruchtbare bodem, wat kan leiden tot boskap, erosie of bodemuitputting.

Wie koopt wat? Deze kaart laat zien welke landen elders in de wereld investeren in bossen of vruchtbare grond. De cirkels in oplopende grootte geven aantal hectaren verhandelde grond aan in 2012 in de elf landen waar dat het meest gebeurt: 1 tot 2 miljoen 2 tot 3 miljoen en 3 tot 8 miljoen. De paarse blokjes geven het land van de investeerders aan.
Als overheden bos of vruchtbaar gebied verkopen aan investeerders, dreigen lokale bevolkingsgroepen het gebruiksrecht te verliezen. Vanwege die onzekerheid zijn ze minder geneigd te investeren in een gezonde bodem. Verwaarlozing van de grond (of boskap) leidt al snel tot erosie of uitputting. Zeker als de kopers van het land ook niet meteen hun nieuwe eigendom gaan beheren (wat vaak voorkomt). — Wie koopt wat? Deze kaart laat zien welke landen investeren in bossen of vruchtbare grond. Meer informatie bij de vergroting.
globalsoilatlas

Internationale afspraken

Tijdens de Wereldbodemweek staat het onderwerp landrechten daarom bovenaan de agenda. Als mensen er zeker van zijn dat ze niet zomaar van hun grond verjaagd kunnen worden, zullen ze eerder investeren in de bodem. Daar zijn internationale afspraken over gemaakt: 193 landen beloofden in 2012 te streven naar adequate landrechten. Maar lang niet alle landen hebben de kennis en mankracht om die VN-richtlijn uit te voeren. “We vragen ons af hoe landen hierin ondersteund kunnen worden”, vertelt Weigelt. “Welke instituten moeten versterkt worden, welke type trainingen zijn nodig?”

Weer groen

De bodematlas brengt ook oplossingen in kaart. Zo wordt de praktijk van conservation agriculture getoond, een bodemvriendelijke manier van landbouw bedrijven waarbij boeren minder diep ploegen en vaker van gewas wisselen. Deze methode krijgt vooral voet aan de grond in Brazilië, Canada, Argentinië en de Verenigde Staten.

Ook toont de atlas hoe stukken Sahel in Niger en Burkina Faso, met bijdragen van de Wereldbank en westerse landen, weer groen worden. Honderdduizenden boeren, voornamelijk vrouwen, plantten de afgelopen dertig jaar in geërodeerde gebieden bomen, maïs, bonen en groentes en legden terrassen en stenen omheiningen aan. Zo produceren ze op dit moment voedsel voor drie miljoen mensen. Onder andere de Europese Unie en de Afrikaanse Unie hebben vorig jaar 41 miljoen euro uitgetrokken voor een verdere vergroening van de Sahel.

Regenwater kan beter doorsijpelen in minder bebouwde grond, van niet bebouwde grond naar steeds minder doorlaatbare opppervlakken . In percentages: lichtblauw= ondiepe infiltratie, donkerblauw= diepe filtratie, geel=afloop, roze= verdamping. — Regenwater kan beter doorsijpelen in minder bebouwde grond. Meer informatie bij de vergroting.
globalsoilatlas

Breder draagvlak

“Investeringen in de bodem leveren veel op”, zegt Weigelt. “Maar om dit aan te tonen moet de gezondheid van de bodems beter worden gevolgd.” In Berlijn gaan de partijen bekijken hoe ze burgers hier meer bij kunnen betrekken. Zo zouden bodemlaboratoria wellicht informatie kunnen uitwisselen met boeren en maatschappelijke groeperingen. Weigelt: “Hoe meer belanghebbenden deelnemen aan het debat, des te breder het draagvlak om in bodems te investeren”.