Bijzondere verhalen uit de archieven

Voordat ik met deze vragen naar het archief ging had ik natuurlijk al bedacht of er relevante bronnen voor mijn onderzoek zouden liggen. Dat vergt enige achtergrondkennis, want een archief is geen zoekmachine zoals Google, waar je met een paar lukrake zoektermen altijd wel iets vindt.

Als je bijvoorbeeld wilt weten welke denkbeelden en contacten de secretaris-generaal van de OEES er op nahield, dan is het goed om van te voren te weten wat zijn positie was binnen de organisatie. Pas als dat allemaal duidelijk is kun je een selectie maken van de mappen (of inventarisnummers) die je wilt bekijken, bijvoorbeeld door vanuit huis de online catalogus te raadplegen (Zelf ook eens proberen? Kijk dan op de website van het Nationaal Archief!).

De sensatie van het archief

Ieder archief heeft andere regels en werkwijzen. Dat betekent dat de documenten overal op een andere manier worden opgeslagen, en dus op een andere manier te raadplegen zijn. In Florence kon ik vooral met originele documenten en microfilm werken. In Lausanne heb ik daarentegen geen originele bronnen gezien, omdat alles op microfiche staat. Dat is een soort dia waar zo’n 50 pagina’s op passen, en die je kunt uitlezen met behulp van een glazen plaatje, een lamp, en een beeldscherm. In Parijs kon ik zelfs mijn USB-stick in een computer stoppen om vervolgens 250.000 pagina’s bronmateriaal te kopiëren.

Het spannende is dat je nooit precies weet wat je zult vinden. Een dag kan soms heel teleurstellend zijn, wanneer je bijna niets tegenkomt dat relevant is voor je onderzoek. Maar op een goede dag word je overspoeld met mooie en verrassende bronnen. Bijvoorbeeld in Lausanne, waar ik de denkbeelden van Robert Marjolin – de Franse secretaris-generaal van de OEES tussen 1948-1955 – in kaart bracht.

Hij was bijvoorbeeld erg bevreesd voor de economische en sociale stabiliteit van Europa, vooral tijdens de herbewapening in 1950. Marjolin schreef: ‘Herbewapening lijkt de Europese regeringen te fascineren, zoals een slang een vogel, en het legt hen compleet lam’. Weliswaar was Europese herbewapening een noodzaak in het licht van de toenemende spanning in de Koude Oorlog en het uitbreken van oorlog in Korea, maar het was een kostbaar proces en zou mogelijk ten koste gaan van de productiecapaciteit en economische groei, aldus Marjolin.

Weer een andere dag levert het archief vooral anekdotisch materiaal op, zoals briefjes waarin president Dwight D. Eisenhower zijn dank uitspreekt voor de ‘uitstekende’ flessen cognac die Jean Monnet hem toestuurde. Of over de jachtpartijen, borrels en recepties van de Amerikaanse ambassadeur in Frankrijk David Bruce.

Een van de meest ontroerende vondsten was wat dat betreft een briefje van Monnet’s dochter Anna aan president Roosevelt uit 1941, waarin zij hem een beetje geld gaf in de hoop dat Roosevelt zou herstellen van zijn polio. Ze schreef: ‘Beste meneer president (…) In deze brief zitten tien dubbeltjes, voor kinderverlamming, het is erg weinig, maar meer heb ik niet, en ik hoop dat het zal helpen.’ Tekenend voor het netwerk van Monnet in Amerika is dat het briefje van Anna daadwerkelijk op het bureau van de president terechtkwam, en dat die Anna terugschreef ‘zeer dankbaar te zijn’.

Waarom is het leuk?

Aan de hand van de archieven is het voor mij als historicus dus niet moeilijk om me te laten meeslepen in de belevingswereld van de mensen van vroeger, en me onder te dompelen in de retoriek en gewoonten van toen. Dat maakt archiefonderzoek leuk en afwisselend. Archieven zijn bovendien enorm leerzaam, ze zeggen namelijk niet alleen iets over de persoon die je bestudeert, maar ook over de tijdsgeest en de politieke cultuur van vroeger.

Hoewel het niet altijd leuk is om als promovendus veel weg van huis te zijn, is het wel een mooie kans om steden als Florence, Lausanne en Parijs te bezoeken, en als het ware het nuttige met het aangename te combineren. Daarnaast is het altijd een inspirerende tijd om in de archieven te zitten omdat je veel nieuwe informatie vindt, en je tegelijkertijd buiten de sleur van je normale dagelijkse leven tijd en ruimte hebt om na te denken over je onderzoek. Zo kom ik tot inzichten die ik niet krijg van achter mijn bureau in Utrecht.