Grote, logge blokkendozen van gewapend beton. De film ‘The Brutalist’ brengt de kwestie rond een omstreden bouwstijl weer onder de aandacht: in ere herstellen of slopen?
“Is there a better description of a cube, than that of its construction?” zegt architect László Toth in de film ‘The Brutalist’ tegen zijn toekomstige cliënt Harrison Lee van Buren. In de luxueuze villa van Harrison in het kleine Doylestown praten de twee ambitieuze mannen over László’s beweegredenen om architect te worden. Vervolgens verzamelt Van Buren - theatraal als hij is – zijn gasten bijeen en leidt hen naar een heuvel in de buurt van de villa. Daar staat hij trots op de grond waar het bouwproject zal beginnen. László, zelf van eenvoudige komaf, voelt afkeer jegens de rijke witte Van Buren-familie . Hij gebruikt het brutalisme dan ook om zich af te zetten tegen de welgestelde elite.
De trailer van ‘The Brutalist’.
De film neemt een kijkje in het leven van de Hongaars-Joodse architect László Tóth die na de Tweede Wereldoorlog emigreert naar de Verenigde Staten. Daar krijgt hij van de rijke Van Buren-familie de opdracht om een gemeenschapscentrum, genaamd ‘The Institute’, te bouwen en dat doet hij in een brutalistische stijl. Achter een grauw decor van het naoorlogse Amerika komen zijn architectuurplannen tot leven.
Bouwen voor de samenleving
Dit loopt aardig synchroon met de levensloop van deze architectuurstroming die opkwam in de jaren vijftig. Net na de Tweede Wereldoorlog moesten vele steden uit de as herrijzen. Door ‘The Brutalist’ staat het brutalisme weer in de aandacht. Vele werken in deze stijl zijn inmiddels in verval geraakt en hoognodig toe aan renovatie. Maar veel mensen zijn niet zo dol op deze lompe kolossen, en dus rijst de vraag: slopen of behouden?
“Het originele of historische brutalisme komt voort uit de naoorlogse discussie uit Engeland. Een handjevol mensen wilde een radicale architectuur creëren”, vertelt Dirk van den Heuvel, associate professor architectuur aan de TU Delft. Hij schreef zijn proefschrift over het brutalisme. Kenmerkende aspecten van het brutalisme in het algemeen zijn de voorliefde voor abstractie, industrieel, decoratieloos en functionaliteit. Het historische brutalisme heeft voornamelijk oog voor het gebruik van pure materialen en het uitstralen van eerlijkheid. Wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog stond daarbij voorop. “Architecten bouwden vooral voor de samenleving”, legt Van den Heuvel uit.
Daarnaast is er nog het revival brutalisme, zoals Van den Heuvel het noemt. Deze vorm komt momenteel langzaam op vanuit een nostalgisch, sociaal en esthetisch aspect. “Hier komt juist die nadruk van het gebruik van ruw beton sterk naar voren”, vertelt Van den Heuvel.
Brutalistische bouwwerken zijn nooit bescheiden en onopvallend. Dat moet maar net je smaak zijn. “Brutalisme is een van de meest gehate architectuurstijlen in de wereld en in Nederland is dat niet anders”, vertelt Martjan Kuit, fervent liefhebber van gebouwen en medeauteur van het boek ‘Bruut: Atlas van het brutalisme in Nederland’. Volgens Kuit komt dat onder andere omdat de betonnen kolossen vaak moeilijk te negeren zijn: “Als ik een van de vele grachtenpand in Amsterdam niet zo kan waarderen, loop ik een blokje om en dan merk ik er niets van. Maar dat is bij dat soort brutalistische klapstukken niet zo makkelijk.”
“Sommigen hebben zelfs een speciaal soort haat ontwikkeld jegens dit soort gebouwen. Een goed voorbeeld is het Maupoleum in Amsterdam. Die is al een tijd geleden gesloopt, maar nog steeds kunnen sommige Amsterdammers zich kwaad maken om dit gebouw”, vervolgt Kuit. In 1994 werd het dan ook tot lelijkste gebouw in Nederland verkozen.
De laatste tijd herwint het brutalisme echter meer liefde van de massa. “Online zie je dat er meer waardering komt door onder andere films zoals ‘The Brutalist’. De film toont de macht van de architect en hoe hij imponerende gebouwen tot stand kan brengen”, aldus Van den Heuvel. Ook het sociale aspect komt goed naar voren met de naoorlogse tijd waarin het afspeelt. De stroming symboliseert onder andere verandering, vooruitgang en kritiek op de tweescheiding tussen de rijke elite en het gewone volk.
Het Burgemeester Tellegenhuis (beter bekend als het Maupoleum) in Amsterdam, gezien vanaf het Mr. Visserplein.
Ronald, CC-by-sa 3.0 via Wikimedia CommonsKuit vult aan: “Naast de film krijgt het brutalisme ook meer aandacht in tentoonstellingen en er zijn artiesten die gebruik maken van grote brutalistische gebouwen op de achtergrond van hun video’s. Er is zelfs een populair account op Instagram waar foto’s worden geplaatst van katten poserend bij brute bouwwerken.”
Maar passen die betonnen kolossen wel tussen al die Nederlandse stenen geveltjes? “Je kunt daar lang over discussiëren. Er zijn genoeg mensen die vinden dat bakstenen huisjes in Amsterdamse School-stijl of het Rijksmuseum de enige dingen zijn die passen in het Nederlandse landschap. Wat je ook van het brutalisme vindt, dat soort gebouwen staan er gewoon. Wat mij betreft, kun je er maar beter gewoon van houden. Fijn voor jezelf als je je omgeving meer kunt waarderen”, zegt Kuit.
Er zijn er genoeg die willen dat deze woeste bouwwerken met de grond gelijk worden gemaakt. Als dat gebeurt, zal Nederland een stukje cultureel erfgoed verliezen. Sommige staan er al sinds de wederopbouw, een belangrijke periode in onze geschiedenis. Het zou jammer zijn voor de diversiteit in het stedelijke landschap. Zo’n ruig gebouw tussen alle stenen gevels geeft karakter en afwisseling.
“Er worden veel brutalistische gebouwen opgeknapt. Een bekend voorbeeld is het oude Girogebouw in Leeuwarden. Daar worden nu appartementen in gemaakt. Vroeger zouden we er waarschijnlijk voor hebben gekozen om het te slopen. Tegenwoordig denken we: het staat, wat kunnen we ermee doen? Dat vind ik een mooie ontwikkeling”, vertelt Kuit. Waardering en popularisatie van brutalisme kunnen doorslaggevend zijn voor het behoud van deze frappante gebouwen.