Ben jij onderdeel van een hersenkorf?

Als historicus ben ik natuurlijk gefascineerd door het verleden, maar eigenlijk kijk ik maar weinig historische films en series. Mijn cinematografische soft spot zit bij een heel ander genre: sciencefiction (SF). Terwijl mijn boekenkast vol staat met het verleden, is mijn Netflixalgoritme ingesteld op de toekomst. Ik kan eindeloos ronddwalen door de chaotische, neonverlichte straten van Blade Runner, meepuzzelen op de taal van de heptapods in Arrival en verliefd worden op een besturingssysteem in Her. Waarom? Omdat SF ons een interessante spiegel voorhoudt. Op andere planeten en in futuristische wolkenkrabbers leren we veel over onze maatschappij en onszelf.

Die ‘wat als?’-speculatie is niet alleen leuk en spannend. Het zegt ook veel over je eigen wereld. Een goed voorbeeld hiervan is het concept van de hive mind. Een hive mind – ‘hersenkorf’ of ‘zwermgeest’ – is een intelligent wezen dat bestaat uit heel veel wezens. In SF zijn ze vaak de slechteriken. Denk bijvoorbeeld aan Tom Cruise’s Edge of Tomorrow en Paul Verhoevens Starship Troopers. In beide films strijden menselijke militairen tegen insectachtige monsters die – sorry voor deze spoiler – één wezen blijken te zijn.

Zwermgeesten zijn dus vooral monsters, misschien wel omdat ze onze Westerse angst voor eenheidsworst aanspreken. Een uitzonderlijk geval is een hive mind in Rick and Morty. In een aflevering (S02E03) uit deze SF-cartoon-serie komt Rick een oude geliefde tegen, de hive mind Unity. Het interessante van de hive mind is dat het helemaal niet zo eng en vijandig is. Oké, het neemt de lichamen van weerloze wezens over, maar die wezens waren daarvoor verwikkeld in een burgeroorlog over de juiste vorm van tepels.

Starship Troopers

Het woord hive mind komt van het Engelse woord voor bijenkorf of zwerm. De duizenden bijen die een korf uitmaken hebben allemaal hun eigen taken en kunnen buiten hun groep nauwelijks overleven. De bioloog en mierenonderzoeker Edward Wilson betoogt daarom dat we bijenkorven en termietenheuvels moeten zien als één superorganisme. Dit is een organisme dat bestaat uit meerdere organismen.

De wetenschap achter zwermgeesten

Het idee van de hive mind benadrukt dat ook intelligentie binnen een groep organismes verdeeld kan worden. Individuele bijen zijn niet heel slim, maar samen maken ze complexe constructies van bijenwas, verdelen taken en beschermen ze de koningin. Met dansjes leiden bijen elkaar naar volle bloemenweides. Alleen zijn bijen dom, samen zijn ze slim.

Naar de uitgang van het station

Maar is dit principe bij mensen ook niet vaak van toepassing? Heb jij bijvoorbeeld bewust nagedacht over je looproute toen je laatst uitstapte op een station waar je nog niet eerder geweest was? Waarschijnlijk niet. Je liep gewoon achter de andere reizigers naar de uitgang, zonder er over na te denken. Net als de bijen in de korf heb je op het perron een deel van je intelligentie en keuzevrijheid overgedragen aan de massa van medeorganismes.

Het interessante van hive minds in SF is dat ze je aan het denken zetten. Want zijn die enge hive minds wel zo anders dan wijzelf? Volgens neuroloog Jason Castro heb je er al in ieder geval één. Je neuronen functioneren namelijk op ongeveer dezelfde wijze als een bijenkorf, zo stelt hij in de Scientific American. Andere onderzoekers betogen dat het internet als één grote hive mind kan worden gezien. Door dit artikel op een weblog te lezen, ben je onderdeel van de zwermgeest. Welkom!

Emergentie

Waarom fascineren al deze gekke, vage, futuristische gedachten nu juist mij, als historicus? Het is niet zo dat ik hive minds ga zoeken in de achttiende eeuw. Wat hive minds wel perfect illustreren is het idee van emergentie. En dat idee is wel degelijk van belang voor geesteswetenschappers.

Wat is emergentie? Emergentie is het idee dat als je bepaalde dingen samenvoegt, deze dingen één nieuw ding vormen. Dit nieuwe ding heeft eigenschappen die niet terug te voeren zijn op de dingen waarvan het gemaakt is. Een voorbeeld is een molecuul. Een molecuul bestaat uit atomen. Twee waterstofatomen en een zuurstofatoom vormen samen bijvoorbeeld water. Water kan je drinken; dat kan je niet met twee waterstofatomen of een zuurstofatoom. De molecuul is dus essentieel anders dan de atomen waaruit het bestaat, want het heeft andere eigenschappen dan de onderdelen waar het uit is gemaakt. Anders verwoord: het nieuwe ding is meer dan de som van de delen.

Alles om je heen is op een bepaalde manier emergent. Een schilderij bestaat bijvoorbeeld uit verf en een ondergrond van doek, hout of steen. Echter, die verf en die ondergrond kunnen los van elkaar niet doen wat een schilderij wel kan: je stil laten staan, je laten genieten, je laten schrikken, je laten verwonderen. Een schilderij bestaat nog steeds alleen uit verf en een ondergrond, maar is veel meer dan alleen verf en een ondergrond.

Zijn samenlevingen een soort hive minds?

Geesteswetenschappers en sociologen beschouwen samenlevingen en culturen al langer als emergent. Ja, samenlevingen en culturen bestaan uit individuele mensen en hun acties, maar ze kunnen niet tot de kenmerken van de individuele mensen en hun individuele acties worden teruggebracht.

De socioloog Émile Durkheim betoogde dat er ‘sociale feiten’ zijn, sociale verschijnselen die door mensen worden gemaakt, maar hen ook sturen. Ze kunnen alleen bestaan binnen groepen mensen, maar zijn anders dan die mensen. Denk bijvoorbeeld aan mode. Iedereen trekt ’s ochtends wat kleren uit de kast om zichzelf warm te houden en niet naakt te zijn in de buurt van anderen.

Echter, al die individuele mensen die dat elke ochtend individuele keuzes maken over wat ze aan gaan trekken zorgen er toch voor dat bepaalde kleuren, patronen en kledingstukken hip zijn. Dat is deels zo omdat de bladen en tv-commercials deze kledingstukken promoten, maar ook omdat allemaal mensen op straat hetzelfde dragen. Dan ben je opeens niet meer zo gek als je midden in de winter een broek draagt met korte pijpen. Integendeel, je bent modieus!

Niet alleen worden keuzes voor de toekomst min of meer collectief gemaakt. Je herinnert ook samen. Filosoof Maurice Halbwachs beweerde dat er naast individuele geheugens ook collectieve geheugens bestaan: geheugens van groepen mensen. De Nederlandse Opstand, het afstuderen van Aletta Jacobs en de Bevrijding in 1945 heb je niet mee gemaakt, maar zijn wel in je eigen geheugen ingeprent door geschiedenislessen, games en documentaires. Vervolgens kun jij deze herinneringen weer doorgeven aan de volgende generatie Nederlanders.

Dat je meewerkt aan sociale feiten en onderdeel bent van een collectief geheugen maakt je niet direct een minideeltje van een enge, insectachtige zwermgeest. Toch dwingt het idee van een hive mind ons om na te denken over de mate waarin wijzelf, als mensen, gestuurd en gemaakt worden door andere mensen.

Onderdeel van een groter geheel

In Paul Verhoevens Starship Troopers wordt dat tot in het idiote doorgevoerd: de willoze, uniforme soldaten zijn net zo goed onderdeeltjes van de militaristische staat als de bugs dat zijn van de hive mind. Dat is een overdrijving, maar in ons dagelijks leven zijn we toch ook onderdeel van een groter emergent geheel.

Misschien klinkt dat eng, maar dat kan ook heel fijn zijn. Ik ben blij dat ik niet zelf mijn laptop, tandpasta en koffiezetautomaat hoef uit te vinden, maar dat anderen dat voor ons doen. Daarom kan ik nu met gepoetste tanden en een kop koffie deze tekst tikken. Ja, dan maar onderdeel van een zwermgeest. Want zeg nou zelf, het is toch best prettig om met de mensenmassa mee te lopen naar de uitgang van het treinstation.