President Donald Trump heeft laten weten dat de VS uit de WHO stappen. Onderzoekers Brigit Toebes en Rieke van der Graaf schetsen een grimmig beeld, maar zien ook een kans.
Hij was nog maar net beëdigd als president toen Donald Trump aankondigde dat de VS de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) zouden verlaten. In deze organisatie werken zo’n beetje alle landen ter wereld samen om ziektes te bestrijden en medisch onderzoek te doen. Dat een land uit de WHO stapt, is een unieke stap. En dat de VS dat doen al helemaal: het land draagt meer geld bij aan de organisatie dan wie dan ook.
En het draait niet alleen om geld: ook resultaten van Amerikaans onderzoek dreigen te verdwijnen. Wetenschappers over de hele wereld doen verwoedde pogingen die data veilig te stellen, nadat de afgelopen weken duizenden pagina’s met gezondheidsinformatie en onderzoeksdata zijn gewist van de sites van Amerikaanse overheidsinstanties.
Kettingreactie
De Amerikaanse exit kan een kettingreactie veroorzaken: kort na de beslissing van Trump liet ook de Argentijnse president Javier Milei weten dat zijn land uit de WHO wil stappen. Slecht niews voor de WHO: voor het internationale werk van de organisatie is het juist cruciaal dat zoveel mogelijk landen meedoen.
De WHO is een onderdeel van de Verenigde Naties, en ging in 1948 van start. “Het doel van de WHO is om de volksgezondheid wereldwijd te beschermen”, legt Brigit Toebes, hoogleraar Gezondheidsrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen uit. “Een speerpunt is de bestrijding van infectieziektes en het voorkomen van pandemieën.”
Alle lidstaten moeten voorbereid zijn op een pandemie. Als er een uitbraak is, moeten landen dat melden bij de WHO, en voorkomen dat mensen die ziek zijn naar andere landen reizen.
Een speerpunt van de WHO is de internationale samenwerking rond de bestrijding van infectieziektes en het voorkomen van globale pandemieën.
Gustavo Basso, CC-by-sa 4.0 via Wikimedia CommonsOok werken landen via de WHO samen om ziektes te monitoren. Wetenschappers delen bijvoorbeeld informatie over welke griepvirussen er rondgaan. Ook ziektes als cholera en malaria worden zo in de gaten gehouden. Als belangrijke landen hier niet meer aan meedoen, kunnen uitbraken makkelijker onder de radar blijven, vreest de WHO.
Internationale samenwerking
De WHO speelt ook een cruciale rol in wetenschappelijk onderzoek naar volksgezondheid. In de organisatie werken wetenschappers uit verschillende landen samen, en de WHO zorgt ervoor dat onderzoeksresultaten wereldwijd in de praktijk worden gebracht.
Daarvoor zijn er honderden Collaborating centres in tientallen landen over de hele wereld. Dat zijn instellingen die samenwerken met de WHO om kennis te delen. In Nederland zijn er 18 van die centra, die onderzoek doen naar onder meer waterkwaliteit, voedselveiligheid en de bestrijding van allerlei bacteriën en virussen.
— Brigit ToebesDe WHO zou geen onderdeel van geopolitieke spelletjes moeten zijn, zoals Trump het nu maakt.
Een van die centra is de afdeling Bioethics & Health Humanities van het UMC in Utrecht. Afdelingshoofd en onderzoeker Rieke van der Graaf: “Wij bestuderen de ethische kant van volksgezondheid. Denk aan de ethiek van onderzoek met mensen, zoals de onderzoek naar de veiligheid en werking van medicijnen.”
Voor wetenschappers als Van der Graaf is de WHO dus een belangrijke manier om kennis te delen, en die kennis ook in de praktijk te brengen. “Daarvoor stelt de WHO richtlijnen op. Die zeggen eigenlijk: zo kun je een bepaalde behandeling of beleid het beste aanpakken.”
Er zijn honderden van die WHO-richtlijnen. Daarin staat bijvoorbeeld wanneer luchtvervuiling gevaarlijk is, wat een gezond voedingspatroon is of hoe je malaria het best kunt bestrijden.
Waarom Trump weg wil
Die richtlijnen en verplichtingen ziet Trump als ongewenste bemoeienis met Amerikaans beleid. Maar zijn belangrijkste kritiek op de WHO is dat het lidmaatschap de VS veel geld kost. Vorig jaar droeg het land bijna 990 miljoen dollar bij aan de WHO. Veel meer dan welk ander land ook.
Volgens Trump zou vooral China een stuk meer moeten betalen: het land droeg vorig jaar iets meer dan 200 miljoen bij. Ter vergelijking: de Nederlandse bijdrage was ruim 70 miljoen dollar.
“Ik kan me wel iets voorstellen bij het Amerikaanse sentiment: waarom moeten wij daarvoor opdraaien?”, zegt hoogleraar Toebes. “Tegelijkertijd is het treurig om op zo’n belangrijk onderwerp te bezuinigen. Het is voor alle landen belangrijk dat de zorg goed werkt, want zo’n wereldwijd systeem is zo sterk als de zwakste schakel. Als een land als Zambia niet goed is voorbereid op de uitbraak van een ziekte, dan merken de VS daar ook de gevolgen van. Dat hebben we wel gezien tijdens de coronapandemie.”
Volgens Trump heeft de WHO ook niet goed opgetreden tijdens de coronapandemie. Zo werd de eerste uitbraak in China pas na 3 weken vermeld, terwijl dat officieel binnen 24 uur moet gebeuren.
“Het probleem is dat de WHO volledig afhankelijk is van samenwerking”, zegt Toebes. “Ze kunnen geen sancties of boetes opleggen, of ingrijpen als een land zich niet aan de regels houdt. Dat is dubbel, want je wil wel dat landen doen wat ze moeten doen. Maar als je bijvoorbeeld tegen China gaat dreigen met sancties, dan hollen ze misschien wel weg.”
Ernstige gevolgen
De Amerikaanse exit uit de WHO heeft mogelijk grote consequenties, denkt onderzoeker Van der Graaf. “Het is natuurlijk dramatisch voor allerlei programma’s van de WHO, waarvan nu onzeker is of die door kunnen gaan. Bovenal is er heel veel onzekerheid. Het is nu al niet duidelijk welke meetings nog door kunnen gaan, allerlei plannen staan op pauze.”
“Als Amerikaanse wetenschappers niet meer mee mogen doen aan WHO-meetings, betekent dat dat hun kennis niet meer gedeeld wordt”, zegt Van der Graaf. “En tegelijk lopen zij ook informatie en de mogelijkheid om mee te denken over het beleid mis.”
Van der Graaf: “Zeker op korte termijn is het dramatisch dat de VS zich zo plotseling terugtrekken. Het land zet ook allerlei hulpprogramma’s stop, bijvoorbeeld rondom de bestrijding van hiv en polio. Dat heeft een enorme impact op de beschikbaarheid van medicijnen en preventie-middelen. We weten dat er miljoenen levens per jaar gered worden door preventieve maatregelen. Als daar minder geld voor is, gaan we daar zeker de effecten van zien.”
Van bedreiging naar een kans
“Maar we kunnen deze stap ook zien als oproep om opnieuw na te denken hoe we wereldwijd het werk van de WHO financieren”, zegt Van der Graaf. “Europa zou meer kunnen doen, maar we kunnen ook kijken hoe we de gezondheidsprogramma's in landen met een laag inkomen zelf kunnen versterken.”
De bijdrage van landen aan de WHO is deels gebaseerd op hun bruto binnenlands product, waardoor rijke landen meer betalen. Maar daarbovenop doen landen ook vrijwillige bijdragen, die vaak veel hoger zijn. En ook stichtingen, zoals die van Microsoft-oprichter Bill Gates, dragen veel bij aan het WHO-budget. Minder dan 20 procent van het totale budget bestaat uit verplichte bijdragen van landen. Er zijn voorstellen om die verplichte bijdrage te verhogen.
Ook de verdeling van middelen, zoals vaccins, moet eerlijker, vinden de armere leden van de WHO. Tijdens de coronapandemie hadden sommige westerse landen een overschot aan vaccins, terwijl minder rijke landen nog op vaccins wachtten.
Niet alleen trekken de VS zich terug uit de WHO, ze zetten ook allerlei hulpprogramma’s stop, bijvoorbeeld rondom de bestrijding van hiv en polio.
Pete Lewis / DFID, CC-by 2.0 via Wikimedia CommonsOndertussen werken EU-landen ook buiten de WHO om meer samen op het gebied van volksgezondheid. Zo werd het Europese equivalent van het RIVM na de coronapandemie flink versterkt. Toebes: “Dat is best indrukwekkend. Tegelijkertijd kunnen de Europese landen ook niet zonder samenwerking met de rest van de wereld.”
Er is zeker ruimte voor verbetering binnen de WHO, vindt Toebes. “Tegelijkertijd is het ook het beste wat we nu hebben. En dat zou geen onderdeel van geopolitieke spelletjes moeten zijn, zoals Trump het nu maakt. Het gaat om de mondiale volksgezondheid, dat zou toch iets neutraals moeten zijn.”
Daar is Van der Graaf het mee eens: “De WHO is er voor ons allemaal, voor iedereen ter wereld. En daar zijn we dus ook allemaal samen verantwoordelijk voor.”