Balsemen: voor de eeuwigheid

Als het leven uit je lijf is verdwenen, dan neemt de natuur het over. En dat ziet er verre van fris uit. De eerste dagen, tot aan begrafenis of crematie, kan een beetje make-up het verval nog maskeren. Maar daarna is er geen houden meer aan. Tenzij je nabestaanden besluiten je lichaam te balsemen, met een mix van chemicaliën. Dan kun je het nog lang volhouden. Kijk maar in Moskou. Daar is het lichaam van Lenin al bijna negentig jaar in volle glorie te aanschouwen.

3 november 2010

Op 21 januari 1924 kwam er een eind aan het leven van Vladimir Ilitsj Oeljanov, beter bekend onder zijn revolutionaire schuilnaam Lenin. Land en leer van de grote bolsjewiekenleider zijn inmiddels terug bij af, maar op zijn lijf heeft de tijd geen vat gehad. In het mausoleum aan het Rode Plein in Moskou schuifelen miljoenen toeristen en overtuigde communisten nog steeds eerbiedig langs de glazen sarcofaag met het 140 jaar oude lichaam. Alsof hij slaapt, menen sommigen. Als een opgepoetste sinaasappel, zeggen anderen.

http://www.youtube.com/watch?v=cJQhO6AmmjM

Dat ‘s werelds bekendste communist er nog zo fraai bijligt, is het gevolg van intensief balsemen. Eigenlijk wilden de communisten het lichaam van hun leider invriezen, maar de warme lente kwam sneller dan een in Duitsland bestelde diepvries. Dus namen ze hun toevlucht tot balseming.

Opknapbeurt

Nieuw was het niet, dat balsemen, maar het was wel voor het eerst dat het lichaam voor langere tijd ‘levensecht’ toonbaar moest blijven. Dit resulteerde in een routine waarbij het lichaam van de oude leider eens in de ongeveer anderhalf jaar zijn laatste rustplaats verlaat voor een ‘opknapbeurt’. Wat er dan precies gebeurde was in de oude Sovjetunie altijd staatsgeheim. Allerlei geruchten deden de ronde, bijvoorbeeld dat tijdens één van die periodes Lenins lichaam was vervangen door een wassen afgietsel.

Met het uiteenvallen van de communistische heilstaat in 1991 kwam aan alle geheimzinnigheid een eind. De New York Times publiceerde in december van dat jaar een reportage met dr. Sergei Debov, toen verantwoordelijk voor Lenins lichaam. Debovs voorganger Ilya Zbarsky schreef later zelfs een boek over ‘Lenins embalmers’. Zbarsky is de zoon van Boris Zbarsky die samen met Vladimir Vorobiov de allereerste behandeling van Lenins lichaam uitvoerde.

Zbarsky’s boek werd bewerkt tot een toneelstuk dat begin dit jaar in New York te zien was. Een film laat vast niet lang meer op zich wachten. De eerste videobeelden van de balsemingsprocedure zijn inmiddels op YouTube te zien als onderdeel van een Russische documentaire. Ondanks het ontbreken van ondertitels geeft die een aardige indruk van de behandeling. Aan de lange haren te zien is het getoonde lichaam overigens niet dat van Lenin.

http://www.youtube.com/watch?v=yAC_NgzxZZE

De meest recente informatie over de gebruikte balsemingsvloeistof komt van Yuri Denisov-Nikolsky, in 2004 verantwoordelijk voor Lenins opknapbeurt. Het lichaam blijkt te drijven in een mengsel van glycerol, kaliumacetaat, alcohol, water en kinine. De huid neemt de vloeistof langzaam op en behalve het vochtgehalte komt ook de ‘soepelheid’ weer op niveau.

Spoelen en dompelen

Hoewel de langdurige conservering van Lenin tot de verbeelding spreekt, is er eigenlijk weinig nieuws onder de zon. Anatomen van universitaire medische faculteiten zijn sinds eeuwen zeer bedreven in het bewaren van lichamen ten behoeve van wetenschappelijk onderzoek en onderwijs.

De balsemingsprocedure begint met het ‘van binnen’ conserveren van het dode lichaam. Via een grote slagader, meestal die in de lies of de hals, worden de bloedvaten van het lijk met de balsemingsvloeistof doorspoeld. Dat duurt ongeveer twee uur, waarbij zo’n twintig liter vloeistof wordt verbruikt.

http://www.youtube.com/watch?v=SGSQ903qSAo
Amerika is één van de weinige landen waar het balsemen van overledenen dagelijkse praktijk is. Het Cincinatti College of Mortuary Science is het oudste instituut voor de opleiding van mortuariummedewerkers. National Geographic maakte er bovenstaande reportage over.

Delen van het lichaam die niet via de aderen zijn te bereiken, zoals borst- en buikholte en de daarin aanwezige organen, worden met behulp van een dikke holle naald schoongespoeld en van balsemingsvloeistof voorzien. Ook kan eventueel onderhuids vloeistof worden aangebracht met een injectienaald.

Tenslotte krijgt de buitenkant een beurt, door het lichaam simpelweg in een balsembad onder te dompelen. Deze ‘postfixatie’-periode duurt een maand of drie.

Als ‘gewone’ conserveringstechniek voor overledenen is balsemen (vanzelfsprekend zonder de ‘postfixatie’) vooral in Amerika heel gebruikelijk. In Nederland was het altijd verboden, maar sinds een wijziging in de wet op de lijkbezorging is het sinds 1 januari 2010 wel toegestaan om een lijk voor ten hoogste tien dagen te conserveren. Daarvoor wordt dan een minder ‘krachtige’ vloeistof gebruikt met minder formaline.

Balsemen: het recept

Formaline, fenol en glycerine zijn de belangrijkste bestanddelen van de balsemvloeistof. Formaline, een oplossing van formaldehyde in water, fixeert het weefsel. Het maakt moleculaire bruggen tussen eiwitten en herstelt zo de desastreuze activiteiten van de enzymen die na de dood vrijkomen en de afbraakprocessen initiëren. Meer informatie over dat laatste vind je in een mooie Kennislink infographic.

Soms bevat de vloeistof ook andere aldehyden, maar net als formaldehyde hebben die het nadeel van verstijving en een lichte krimp van het weefsel. Om die verschijnselen tegen te gaan, wordt de glycerine toegevoegd. Fenol tenslotte, soms ook ethanol, heeft tot doel de bacteriën en schimmels te doden die vooral in het spijsverteringskanaal aanwezig zijn.

Op het basisrecept zijn vele variaties en toevoegingen mogelijk. Denk bijvoorbeeld aan verbindingen die een anti-bacteriële werking hebben (in Lenins balsembad is dat kinine), de verstijving tegengaan, of gewoon de aanblik verbeteren. Sorbitol bijvoorbeeld, vermindert de bruinige weefselverkleuring ten gevolge van de glycerine. De bleke huid daarentegen kan met een snufje eosine weer wat opgekleurd worden. Het is een beetje oranjerood, wat de ‘sinaasappel’-kleuring van Lenins lichaam zou kunnen verklaren. Die wordt overigens nog versterkt door het gekleurde licht in de sarcofaag.

Levensecht

Na de eigenlijke balseming kan de aanblik van een lichaam nog verbeterd worden. De injectie van rode latex in delen van de bloedsomloop bijvoorbeeld, maakt kleine aderen beter zichtbaar en geeft het hele lichaam een meer levensecht voorkomen. Soms wordt ook rode was toegepast. En dan zijn er de puur cosmetische handelingen zoals het verven van het haar en het verzorgen van de nagels. Zo krijgt Lenmin na zijn periodieke balsemingsbad een ware cosmetische make over zodat hij er weer levensecht uitziet.

In de glazen sarcofaag in het mausoleum is uitdroging het belangrijkste gevaar. In de wereld van de anatomen worden lichamen en lichaamsdelen doorgaans in ‘sterk water’ bewaard. Dat bestaat in essentie uit dezelfde componenten als de balsemingsvloeistof. Maar Lenin in een aquarium, dat toont niet zo best. Zolang de oude leider opgebaard ligt behandelen mausoleum-medewerkers daarom twee keer per week zijn hoofd en de handen met de vloeistof. Forse klimaatinstallaties houden de relatieve luchtvochtigheid in het mausoleum tussen de tachtig en negentig procent en de temperatuur op zestien graden Celsius, omstandigheden waarbij de vloeistof optimale conservering blijkt te bieden.

Schimmels en bacteriën zijn nu de grootste vijanden van Lenin, maar zijn Russische verzorgers lijken dat allemaal onder controle te hebben. Zeker in combinatie met de achttienmaandelijkse ‘grote beurt’ kan Lenin nog vele generaties tentoongesteld blijven. De grootste bedreiging zijn de Russen zelf. Boris Jeltsin, de eerste Russische president na het uiteenvallen van de Sovjetunie, wilde het mausoleum direct na zijn aantreden al sluiten. Toen kwam het er niet van, maar inmiddels zijn de communistische sentimenten aanzienlijk geringer dan destijds. Dat geldt overigens ook voor het budget dat de Russische staat voor de balseming beschikbaar stelt. Of de oude Bolsjewiek zijn honderste sterfdag (21 januari 2024) gaat halen, is nog maar zeer de vraag.

Tijdens het Sovjet-tijdperk was balseming voorbehouden aan communistische leiders zoals de Tsjechoslowaakse president Klement Gottwald, Georgi Dimitrov (in leven premier van Bulgarije), Agostinho Neto in Angola en Ho Chi Minh in Vietnam. In 1953 werd ook het lichaam van Josef Stalin gebalsemd en —naast Lenin— opgebaard. Tijdens de destalinisatie onder Chroesjtsjov werd Stalin echter uit het mausoleum verwijderd en bij de Kremlinmuur begraven. Vandaag de dag is de behandeling ook beschikbaar voor gewone (maar dan wel rijke) Russen.