Antropologe en godsdienstwetenschapper Birgit Meyer winnares Spinozapremie 2015

Van Satan tot individualisme

De onderzoeken van Meyer leveren vaak verrassende resultaten op die de basis vormen voor nieuwe theoretische inzichten. Zo wist ze de dominante rol die ‘Satan’ in veel varianten van het Afrikaans christendom speelt, te herleiden tot de activiteiten van negentiende-eeuwse westerse zendelingen. Deze bombardeerden lokale geesten en goden namelijk prompt tot onder de christelijke duivel opererende demonen.

Ook toonde ze aan dat opkomende religieuze stromingen zoals pinksterkerken in Afrikaanse landen individualisme bevorderen en de traditioneel sterke familieverbanden doen verwateren. Dit komt onder meer doordat ze aanhangers aanraden verbanden met andersgelovige familieleden te beperken en doordat economische voorspoed nogal eens geïnterpreteerd wordt als een teken dat God blij is met iemands houding en inzet.

“Sommige pinksterkerken hebben zelfs een bankfiliaal op hun erf, waar mensen op zondag meteen hun inkomsten kunnen storten en de tiende aan de kerk overmaken”, vertelt Birgit. “Tegen familieleden die om geld komen vragen kunnen deze christenen dan met een goed geweten zeggen, dat ze geen geld in huis hebben, en zich zo onttrekken aan de morele verplichting om hen te steunen.”

Verder laat haar onderzoek de beperktheid van de secularisatietheorie in de Sociale Wetenschappen zien: in plaats van te verdwijnen, transformeert religie hoogstens, om vervolgens tal van verschillende vormen aan te nemen.

‘Tastbare’ beleving

Bijzonder aan Meyers onderzoek is dat ze hamert op het belang van een ‘materiele’ benadering van godsdienst. “Geloven mag dan iets ongrijpbaars lijken, religies bieden hun gelovigen wel degelijk concrete praktijken waarmee ze zich in het hier en nu tot het goddelijke of bovennatuurlijke, en elkaar verhouden. Denk hierbij aan rituelen als bidden; maar ook aan objecten, beelden, klanken, teksten en het lichaam. We beleven religie wat dat betreft misschien wel vooral via onze zintuigen.”

Zo heeft een moslim vaak een kleedje nodig om te bidden en maken (Maria)beelden haar aanwezigheid tastbaarder voor een katholiek. Maar ook bij streng gelovige protestanten die wars zijn van elke vorm van ‘opsmuk’ en slechts sober ingerichte kerken hebben, blijft de zintuiglijke beleving belangrijk. Meyer wijst wat dat betreft op het zingen op hele noten in orthodox-protestantse richtingen. Maar je zou hier ook kunnen denken aan swingende gospelkoortjes.

Spinozaprijs

NWO was in elk geval zeer onder de indruk van Meyer’s bijzondere prestaties: “Ze is er in geslaagd om religiewetenschappen een nieuwe inhoud en richting te geven in een tijd van zowel ontkerkelijking als een opleving van religieuze overtuigingen.” Daarnaast prees de jury de interdisciplinaire aanpak van haar onderzoek, ‘dat ook internationaal grote erkenning en invloed heeft’. Inderdaad verenigt Meyers onderzoek flink wat disciplines: van antropologie en godsdienstwetenschappen, tot visuele studies en afrikanistiek.

Vakgenoten zijn ook blij. “Deze prijs is een terechte beloning voor de grote bijdrage die Birgit Meyer aan een beter begrip van religie heeft geleverd, door middel van haar innovatieve kijk op religie als holistische perceptie en sensatie. Daarnaast zet haar onderzoek de rol van religie in niet-westerse samenlevingen op de kaart. Wat dat betreft is de prijs een opsteker voor het hele vakgebied,” zegt filosofe en historicus Louise Muller, schrijfster van het boek Religion and Chieftaincy in Ghana en als community member verbonden aan het Afrika Studiecentrum in Leiden.

Dat vakgebied zal wat Birgit betreft door de Spinozaprijs een flinke boost gaan krijgen. “Er is de laatste tijd flink bezuinigd op mijn vakgebied en ik zie de prijs dan ook als een mooie mogelijkheid meer onderzoeksplaatsen te creëren.” Voor de invulling daarvan zal Meyer ook flink over de grens kijken. “Onderzoekers uit het zuiden worden nog veel te weinig betrokken bij internationaal georiënteerde onderzoeken, zelfs als die over hun landen van herkomst gaan. Dat kan natuurlijk echt niet meer in deze tijd van globalisering!”