Er klinken schoten, iemand maakt zich uit de voeten, springt in een auto en rijdt hard weg. Overduidelijk de dader, of is dat tunnelvisie? De gevolgen daarvan zijn beangstigend, stelt Marc van Dijk.
Soms lijkt een moordzaak zo eenvoudig dat er vanaf het begin geen twijfel is over de dader. De ideale randvoorwaarden voor tunnelvisie: voordat je begint te zoeken is de zaak eigenlijk al opgelost. En zoek je dus vanzelf maar één kant op. Maar is het mogelijk dat het toch anders zit? En is er dan nog een weg terug? De zaak van Olaf Hamers laat volgens mij goed zien hoe lastig het soms is om iets zeker te weten. En dat gemaakte beslissingen grote gevolgen kunnen hebben die zich niet meer laten terugdraaien.
De moorden
Sittard, 12 juli 2003. Er wordt vier keer geschoten, meerdere mensen zien een man wegrennen. Hij springt in een auto en rijdt plankgas de straat uit. Het land uit, blijkt later.
De naam van die vluchtende man ligt open en bloot op tafel in het huis waar zojuist twee moorden zijn gepleegd: Olaf Hamers. Een tweedehands autohandelaar en zijn vrouw zijn omgebracht, hun kleindochter overleeft als enige de schietpartij. Vanaf het moment dat de politie ter plaatse is, klinkt Hamers’ naam door portofoons en telefoons van opsporingsambtenaren. Hij wordt in die communicatie geen verdachte genoemd, maar is al bestempeld tot ‘dader’.
Drie dagen later meldt Hamers zich bij de politie, om zijn verhaal te doen, dacht hij zelf. Maar hij wordt direct gearresteerd. Hamers ontkent elke betrokkenheid. Zijn verhaal klinkt even simpel als onwaarschijnlijk: er was een andere schutter. Hamers was net op weg naar de wc, toen er schoten klonken. Hij hield zich verborgen en zette het na het laatste schot op een lopen. Hij scheurde weg en dacht: ik wil hier niets mee te maken hebben.
Terwijl hij dit in zijn verhoor vertelt, keert de politie zijn auto binnenstebuiten, op zoek naar bewijsmiddelen. Maar er wordt niets gevonden – zelfs geen minuscuul kruitspoortje. Ook later is er geen spoor van een wapen ontdekt, niets dat erop wijst dat hij er een in bezit had, hij had nog nooit geweld gebruikt.
Olaf Hamers is wegens deze twee moorden en een poging tot moord veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf. Dit is tot de hoogste rechter bevestigd. Inmiddels zit de Limburgse vrachtwagenchauffeur meer dan twintig jaar vast, zonder zicht op vrijlating. Hij heeft zijn zoon, die nog een kleuter was toen hij de cel in ging, niet zien opgroeien.
Alternatieven overwegen
Het is taai om hier tegenin te denken. We willen het eigenlijk ook niet. Alleen al vanwege ons vertrouwen in het systeem. We achten het niet zomaar mogelijk dat ons rechtssysteem zo onbetrouwbaar zou zijn, dat het zulke ernstige vergissingen zou begaan. En dat een onschuldige – jij, ik, Olaf Hamers? – voor de rest van zijn leven achter de tralies kan belanden.
Uit Amerikaans onderzoek blijkt alleen dat juist de zwaarste vergrijpen en misdrijven, de delicten dus waar de hoogste straffen op staan, het hoogste foutengehalte hebben. Er worden dus ook op dit niveau, júíst op dit niveau, fouten gemaakt. Alleen worden ze zelden toegegeven. De naam van de onterecht tot levenslang veroordeelde Lucia de B. is sinds haar vrijspraak bij een groot publiek bekend. De naam Olaf H. kent bijna niemand. Toch is ook hij hoogstwaarschijnlijk onterecht tot levenslang veroordeeld.
Daar ben ik van overtuigd geraakt na het lezen van het boek dat wetenschapsfilosoof Ton Derksen schreef over zijn zaak: ‘Verkeerde plaats, verkeerde tijd – de zaak Olaf H.’ Eerder schreef Derksen ook het boek waardoor destijds de zaak van Lucia de Berk werd heropend.
Olaf Hamers was erbij die zomerdag in 2003, dat staat vast, maar hij is altijd blijven ontkennen dat hij geschoten heeft. In dertig verhoren heeft hij niets aan zijn eerste verklaring veranderd. Volgens hem was er een andere schutter, die ongezien weg wist te komen. Ton Derksen laat in zijn boek zien dat dit in eerste instantie onwaarschijnlijk klinkende scenario heel goed de werkelijkheid kan zijn geweest. Als je alle factoren weegt, is het zelfs veel waarschijnlijker dat er een andere schutter is geweest, toont Derksen aan de hand van nauwgezet onderzoek naar de bewijsvoering. Er gaat ook een naam rond van een andere mogelijke dader, een inmiddels overleden drugsverslaafde, aangegeven door zijn oom. Maar dit scenario heeft de politie nooit serieus onderzocht; alle pijlen wezen al in de richting van Hamers.
Betrek bewust alternatieven in je overwegingen om tunnelvisie te voorkomen, adviseert wetenschapsfilosoof Ton Derksen.
T. DerksenWe mogen de naam Hamers gewoon voluit uitspreken, want hij is officieel geen verdachte meer, hij is een veroordeelde dader – zelfs zonder kans op vrijlating, want levenslang is in Nederland daadwerkelijk levenslang. Maar wat als Derksen gelijk heeft, en politie, Justitie en rechters opnieuw leden aan tunnelvisie? Wie het boek van Derksen leest, kan daar bijna niet onderuit en zou op zijn minst zeggen dat er voldoende grond is om de zaak te heropenen.
Of verruilen we dan de ene tunnelvisie voor de andere? “Nee,” schrijft Ton Derksen, als ik hem deze vraag voorleg. “Als je het zo stelt, zou je iedereen die tot een standpunt komt moeten beschuldigen van tunnelvisie. Het gaat erom hoe je tot je standpunt komt. Wanneer je dat op een kritische manier doet, waarbij je bewust alternatieven in je overweging betrekt, en je argumenten leiden tot de conclusie dat het zeer waarschijnlijk is dat X (wel of niet) de moordenaar is, dan is dat geen tunnelvisie, maar een goed beargumenteerde positie. Zo’n kritisch verkregen positie kan desondanks onjuist zijn, en een positie verkregen door tunnelvisie kan toevallig waar blijken te zijn. Maar in het geval van een kritische argumentatie, met expliciet gebruik van alternatieven, heb je alles gedaan om jezelf in je oordeelsvorming te vrijwaren van willekeur, en daarmee van irrationaliteit.”
Hoge drempels
Ik las het boek van Derksen net na publicatie eind 2013, ruim tien jaar geleden dus, toen ik de opdracht kreeg om het te recenseren voor dagblad Trouw. Het greep me zeer aan en ik gaf het vijf sterren. Daarna liet de zaak me niet los en besloot ik er mijn afstudeerproject op de Gerrit Rietveld Academie aan te wijden.
Ik bouwde een eenvoudige filmset die qua plattegrond, afstanden en zichtlijnen de plaats delict zo goed mogelijk benaderde, en liet vijf acteurs de moorden naspelen. In twee versies: het Olaf-schuldig- en het Olaf-onschuldig-scenario. Doel was om beide versies zo geloofwaardig mogelijk in beeld te brengen.
Twee reconstructies van de geopperde scenario's, gemaakt door Marc van Dijk i.s.m. Ton Derksen. Deze film was te zien op de Graduation Show van de Gerrit Rietveld Academie, afdeling DOGtime Fine Arts, van 2 t/m 6 juli 2014 in Amsterdam.
Ton Derksen was aanwezig bij de opnames, hielp mee om de details accuraat te krijgen en speelde zelfs een bijrolletje als getuige. Iedereen vroeg hem het hemd van het lijf over de zaak. Als één ding hierbij opviel: het Olaf-onschuldig-scenario was op zijn zachtst gezegd niet wervend, en dat werd het ook gaandeweg de dag niet. Het bleek lastig sympathiseren met Olaf Hamers, de vrachtwagenchauffeur die een wietplantage in zijn huis had.
Heeft justitie het dan toch bij het rechte eind? Of is de tunnelvisie een collectieve tunnelvisie geworden? Is ons vertrouwen in de rechtsstaat zo groot dat we een oordeel van een rechter niet zomaar naast ons neerleggen? En is dat verkeerd?
Aan de andere kant: als hij werkelijk onschuldig is, hoe zouden wij ons dan afzijdig kunnen houden? Als mij dit zou overkomen, zou ik zelf ook blij zijn als er een paar mensen herrie maakten, of op zijn minst om nieuw onderzoek zouden vragen. En als Derksen gelijk heeft, wordt het dan niet eens tijd om het opnieuw te hebben over de nog altijd enorm hoge drempels om zaken heropend te krijgen, en de tergende traagheid waarmee dit gebeurt?
Feilloos
Inmiddels zijn er nog eens tien jaar voorbij. Olaf Hamers zit nog altijd vast. De video-installatie leverde veel reacties op, de reconstructie-video’s online doen dat nog steeds.
Ton Derksen wijdt in zijn nieuwe boek Waarheidsvinding (2024) het laatste hoofdstuk aan de zaak, waarin hij laat zien dat de rechters tot en met de Hoge Raad mee zijn gegaan in dezelfde tunnelvisie. Dat betekent dat er geen verdere stap mogelijk is, want de Hoge Raad is de hoogste rechtsprekende organisatie in Nederland. Kan het zijn dat ons feilloze systeem toch niet feilloos is? Mag een juridische waarheid die niet meer te betwisten valt ten koste gaan van een mensenleven?
Elk waarheidssysteem, of het nu de wetenschap is of Justitie, zal onvermijdelijk af en toe tot een onjuiste conclusie komen – het blijft tenslotte mensenwerk. Maar het idee dat zo’n vermeende waarheid niet opnieuw onderzocht en gecorrigeerd kan worden, is rampzalig en angstaanjagend.
