Agressieve aanslag op voedselketen

Het is een indrukwekkend filmpje. Rob Voesten verwijdert in imkerpak een nest met Aziatische hoornaars uit een bramenbos, terwijl iemand hem filmt met in de ene hand een GoPro en in de andere zijn telefoon. Het gezoem van de beestjes rond de twee is zeer intens. Er vliegen zeker honderden, misschien wel duizenden hoornaars om hen heen. Het valt op dat de hoornaars duidelijk een stuk groter zijn dan de wespen die wij in Nederland gewend zijn. Ook tonen ze zich een stuk agressiever. De man die filmt merkt droogjes op dat de hoornaars ‘niet blij zijn’ met de actie van Voesten. Die legt hem daarop uit dat de hoornaars hen (en de GoPro) aanvallen met gif en uitwerpselen.

De Aziatische hoornaar is een relatief nieuwe soort in Nederland, waar in ons land weinig onderzoek naar is gedaan, zo legt ecoloog en bijenonderzoeker Harmen Hendriksma van Wageningen University & Research uit. Daarom moeten we voor onze kennis over dit dier vooral een beroep doen op buitenlandse studies. “Dat heeft als belangrijk nadeel dat we niet goed weten wat de invloed is op onze eigen biodiversiteit”, vertelt hij.

Aanval op bijen

De Aziatische hoornaar werd waarschijnlijk per ongeluk geïntroduceerd in Zuidwest-Frankrijk door een tuincentrum dat plantenpotten uit Oost-China had geïmporteerd, vertelt Hendriksma. Dat de Aziatische hoornaar vanuit Zuid-Europa steeds meer naar het noorden optrekt, komt voor een groot deel door de vliegcapaciteit van de koninginnen en doordat Noord-Europa een geschikt leefgebied blijkt voor deze exoot. “De koninginnen hebben een flinke vliegradius, waardoor de populatie zich steeds noordelijker weet te vestigen door elk jaar succesvol vele nieuwe nesten te maken. In 2023 was er in Wageningen niks aan de hand. Vorig jaar zag je echter een groot aantal meldingen”, aldus Hendriksma.

De Aziatische hoornaar is een opportunist en generalist, legt Hendriksma uit. Het is een aas- en insecteneter, die alles verorbert waar eiwit in zit: spinnen, wespen, dooie vogeltjes, vissen. Daarom kan het diertje in alle ecosystemen overleven, zoals het bos, de stad en agrarisch gebied. Ze eten niet alleen maar aas: hoornaars vallen ook graag honingbijenvolken aan. “Van de bijen die uit de kast vliegen, knippen ze hoofd en achterlijf af. Het deel met de vliegspieren en de borstkas nemen ze mee naar hun eigen nest, om aan hun larven aan te bieden. Dat is ook voor ons als wetenschappers zorgelijk, omdat we in en rond Wageningen experimenten hebben lopen met bijenkasten.” Hij verwacht dat de aanwezigheid van de Aziatische hoornaar ook invloed heeft op het gedrag van bijen, die zullen voorzichtiger zijn, minder voedsel verzamelen en minder hard groeien. “Het kan dat daardoor minder bijen de winter overleven.”

Nestenverwijderaar en bioloog Voesten wijst ook op het grote aantal insecten dat Aziatische hoornaars eten. Eén nest eet ongeveer 11,2 kilo aan insecten in een seizoen en afgaand op de situatie in het buitenland kunnen er wel 12 tot 40 nesten per vierkante kilometer zitten, vertelt hij. “Dat is natuurlijk een aanslag op de voedselketen, wat voor mij het meest problematische is aan de aanwezigheid van de Aziatische hoornaar.”

Vijanden

Het helpt ook niet dat het dier in Nederland redelijk vrij spel heeft. In Azië heeft de Aziatische hoornaar meer natuurlijke vijanden en stevige concurrentie. Hendriksma: “Ik weet dat er alleen al in Zuid-Korea zeven andere soorten hoornaars leven. Daar is deze Aziatische hoornaar weliswaar ook een exoot, maar minder schadelijk omdat de imkers en hun bijenvolken hebben moeten leren leven met de predatiedruk (predatie betekent het vangen, doden en opeten, red.) van veel hoornaars. Onze westerse honingbij in Nederland kent enkel de relatief onschadelijke Europese hoornaar, waarmee de honingbijen in Noord Europa waarschijnlijk al zo’n tienduizend jaar samenleven.”

Deze co-evolutie van hoornaars en honingbijen heeft invloed op het verdedigen van de nesten. Zo is het bekend van hoornaars in Azië dat de honingbijen daar met zijn allen een indringer vastgrijpen, deze dan ‘ballen’ (een bal vormen rondom de indringer) en doden. “Bij de westerse honingbij zit dat gedrag van balling er wel in, maar de typische verhitting zien we niet, omdat onze honingbij dat nooit heeft hoeven doen om te overleven. Een Oosterse honingbij daarentegen grilt de hoornaar wel en heeft dus een extra wapen. Een kwestie van langdurige evolutie.”

Vijftig keer gestoken

“De Aziatische hoornaar komt relatief agressief uit de hoek”, vertelt Hendriksma. “Mensen in de fruitteelt kunnen gevaar lopen. De hoornaar komt rond de oogsttijd op de zoete sappen van fruit als appels, peren, pruimen en druiven af. Ook voor mensen in de plantsoenendienst die struiken en heggen snoeien, is het slecht nieuws, want daar kunnen de nesten zitten.” Hendriksma wijst op nog een interessante, vervelende verdedigingstactiek van de hoornaar. Als ze vliegen en zich bedreigd voelen, kunnen ze een vloeistof uit hun achterlijf persen dat ze vermengen met gif. “Mocht je druppels hiervan in je ogen krijgen, dan kan dat leiden tot zeer zware ooginfecties.”

Bovendien is een steek van de Aziatische hoornaar veel pijnlijker dan die van ‘onze’ limonadewesp. Dat komt volgens Hendriksma door de hoeveelheid gif. Voesten ondervindt dat met een zekere regelmaat. Hij heeft een bedrijf, waarmee hij voor 11 Nederlandse provincies de nesten van de Aziatische hoornaar weghaalt: dit jaar waren dat er 840, veel meer dan in andere jaren. Hij is dit jaar zeker vijftig keer zelf gestoken. “Absoluut geen pretje”, zegt hij met gevoel voor understatement. Zijn record is vijftien keer gestoken worden bij één nest. “Ik had toen een imkerpak dat 1,5 millimeter dunner was dan de leverancier had beloofd. Foutje, bedankt.”

Volgens Voesten zit er maar één ding op: alle nesten die gevonden worden, moeten worden verwijderd. “We gaan nooit alle nesten vinden, dus de Aziatische hoornaar krijgen we nooit meer weg. We kunnen wel proberen zo hard mogelijk aan de handrem te trekken. Hoe meer nesten we nu weghalen, des te minder nesten er volgend seizoen zijn.”