Het is van groot belang dat je de lichaamstaal van je soortgenoten begrijpt. Een aap die zijn tanden laat zien, doet dit als teken van angst en ondergeschiktheid. Maar grijnzen wij mensen naar elkaar, dan is dat een blijk van waardering. Hebben aap en mens nog genoeg overeenkomsten om elkaars lichaamstaal te spreken? Evolutionair psycholoog Mariska Kret onderzoekt dit in Science Center Nemo, en Kennislink nam een kijkje.
Lichaamstaal is evolutionair gezien ouder dan het herkennen van gezichtsuitdrukkingen. Bij veel diersoorten speelt lichaamstaal een grote rol in de communicatie, maar gebeurt er in het gezicht niet veel. Bij mensapen is dat anders. Als een aap boos is, perst hij zijn lippen op elkaar en spant hij zijn spieren aan om zich groot te maken.
Gezichtsuitdrukking en lichaamstaal
Ook een boze man verwringt zijn lippen, knijpt zijn ogen dicht en trekt zijn wenkbrauwen naar beneden. De rest van zijn lichaam verraadt net als bij de aap zijn boosheid: hij trekt zijn schouders op en balt soms zijn vuisten. Hoewel mensen in staat zijn lichaamstaal en gezichtsexpressies even goed te begrijpen, letten we in onze moderne maatschappij meer op elkaars gezicht.
Soms volstaat dit echter niet. “Als onze lichaamshouding niet overeenkomt met de gezichtsuitdrukking, vertrouwen we op de lichaamstaal”, legt evolutionair psycholoog Mariska Kret (Universiteit van Amsterdam) uit. “Je gezicht kun je immers in de plooi houden om je emoties te verbergen, maar de opgebouwde spanning is toch nog te zien aan je lichaam. Die kun je niet verbergen. Daarom is het opmerkelijk dat wetenschappers veel onderzoek doen naar gezichtsexpressie, maar heel weinig onderzoek naar lichaamstaal”.
Om daar verandering in te brengen, reisde ze af naar Japan om lichaamstaal bij chimpansees te onderzoeken. Nu doet ze precies dezelfde experimenten bij de bezoekers van Science Live in Nemo. Zijn apen en mensen beter in het herkennen van emoties bij hun eigen soort? En hebben we nog genoeg overeenkomsten om elkaars lichaamstaal te spreken?
NEMO Science Museum is deelnemer van het Weekend van de Wetenschap. Het Weekend van de Wetenschap is het podium van de toekomst. Diverse organisaties – bedrijven, instituten, onderzoeksinstellingen, universiteiten, musea en sterrenwachten – openen op 7 en 8 oktober 2017 hun deuren om bezoekers van jong tot oud de kans te geven de wereld van wetenschap en technologie live te beleven. Zij organiseren unieke en exclusieve activiteiten, zoals proefjes, experimenten, demonstraties, open dagen, tentoonstellingen en meer.
Iedereen is welkom om backstage te gaan bij de deelnemende organisaties. Kijk hier voor alle activiteiten tijdens het Weekend van de Wetenschap.
Afgeleide chimpansees
In Japan bekeek Kret het herkennen van nonverbale communicatie in een groep chimpansees, waaronder twee mannetjes en zeven vrouwtjes. De chimpansees konden goed overweg met een touchscreen, hetgeen goed van pas komt in haar experiment. Ze liet de apen op een stip die links of rechts op een beeldscherm verscheen drukken. De aap kreeg vervolgens heel kort een foto te zien van een andere aap (van top tot teen), die boos, bang of neutraal was. Daarna moest hij zo snel mogelijk weer op een stip drukken.
Kret ontdekte dat dit langer duurde als de aap vlak daarvoor een foto van een bange aap had gezien. Kret: “Ik denk dat de apen afgeleid raken wanneer ze agressieve of angstige lichaamstaal van een soortgenoot in een flits kunnen lezen.” De onderzoekster liet de apen overigens alleen negatieve emoties zien. “Dat deed ik omdat die emoties direct relevant zijn om te overleven. Een dier moet in staat zijn hier direct op te reageren.” Nadeel van deze methode is, dat niet bekend is of een chimpansee zich net zo erg laat afleiden door een vrolijk kijkende soortgenoot.
Zou een aap weten dat deze man helemaal niet angstig is?
Wikimedia CommonsLachen en boos zijn
In een ander experiment met dezelfde groep apen bekeek ze hoe apen op de emoties van mensen reageren. Ook hier gebruikte ze foto’s waar mensen van top tot teen opstonden en waarop ze een neutrale, boze of bange houding hadden. Het bleek dat de apen zich dit keer, naast de emotionele foto’s, ook lieten afleiden door door een neutrale foto. Volgens Kret komt dit doordat apen de emoties van mensen minder goed herkennen dan die van leden van hun eigen soort.
Dat de apen zich door de emoties van mensen laten afleiden, wil nog niet zeggen dat de aap weet wat er in de mens omgaat. Kret: “Er zijn namelijk ook verschillen in de gezichtsuitdrukkingen van aap en mens. Zo is een aap die zijn tanden laat zien angstig en lacht een mens juist als je zijn tanden ziet.”
“Een van de redenen dat die communicatie tussen en mens en wilde aap niet helemaal soepel gaat is dat mensen veel meer met hun ogen communiceren. “Wij kunnen veel meer emoties uitdrukken doordat we verder ontwikkelde oogspiertjes hebben en omdat onze ogen wit zijn. Een aap heeft geen oogwit en amper oogspiertjes voor zo’n verfijnde expressie”, legt Kret uit.
Science Live
Momenteel herhaalt Kret met behulp van collega’s haar experiment, dit keer in de Science Live ruimte van Science Museum Nemo. “Iedereen mag meedoen, zolang je in staat bent een touchscreen aan te raken.” Als we Kret op de onderzoekslocatie treffen, hebben er al bijna 500 mensen meegedaan.
De slogan Kun jij beter lichaamstaal lezen dan een aap? trekt veel enthousiaste bezoekers aan. In het experiment krijgt de bezoeker zowel foto’s van apen als van mensen voorgeschoteld en moet hij net als de aap zo snel mogelijk op de rode stip drukken.
Natuurlijk willen we het zelf ook even proberen. Het valt ons op dat als je je op de rode stip concentreert, het lijkt alsof je de emoties niet ziet. “Toch zie je die onbewust wel”, zegt Kret. Na dit experiment volgt er een extra onderzoekje, dat nog behoorlijk lastig blijkt: het aangeven van de emoties die te zien zijn op foto’s van zowel apen als mensen.
Het is nog even wachten op de resultaten, maar Kret denkt alvast na over vervolgonderzoek waarin ze gezichtsuitdrukkingen en lichaamstaal los van elkaar wil bekijken. Is het de gezichtsexpressie of de lichaamshouding waardoor mens en aap vertraagd raken?