'Aanslagpleger kan terrorist én verward zijn'

Tobias R. is daarmee geen uitzondering. Het komt veel vaker voor dat eenlingen die een aanslag plegen weliswaar bepaalde extremistische ideeën aanhangen, maar ook psychisch verward lijken te zijn. Zo stak de Syriër Malek F. op 5 mei 2018 op het Johanna Westerdijkplein in Den Haag drie mensen neer, waarbij hij ‘Allah is groot’ riep. Ondanks dat oordeelde de rechtbank uiteindelijk dat Malek ten tijde van zijn daad geen terrorist is, maar ontoerekeningsvatbaar was door een psychose.

Wat betekent die mengeling van radicalisering en psychische problematiek voor de bestrijding van terrorisme? En hoe komt het dat het hebben van psychische problematiek en het aanhangen van extremistisch gedachtengoed soms hand in hand gaan? Terrorisme-expert Jelle van Buuren van de Universiteit Leiden vertelt erover.

Als we de dader van de aanslag in Hanau onder de loep nemen, zien we iemand die behoorlijk verward lijkt. Was er wat dat betreft wel sprake van een ‘echte’ terrorist, of eerder een psychiatrisch patiënt die veel eerder tegen zichzelf in bescherming genomen had moeten worden?

“Bij eenlingen die een aanslag pleegden en daarbij gedreven leken te zijn door meerdere grieven en motieven, kun je dat niet zo makkelijk vaststellen. Sterker nog, we moeten ervoor oppassen iemand te snel in een hokje te willen stoppen, ofwel in die van verwarde persoon, ofwel in die van terrorist of in die van gewone geweldpleger. Je kunt anders bepaalde zaken missen. Tobias R. leek zeker rechts-extremistische ideeën te hebben, maar tevens te lijden aan persoonlijke paranoia, zoals het idee dat geheime diensten hem afluisterden en zijn ideeën stalen. Maar ook politieke paranoia speelde een rol. Zo hield hij er allerlei theorieën op na waarin geheime regeringen allerlei duistere zaken ondernamen en meende hij dat de V.S. op een geheime plek allerlei mensen hadden vastgezet. Voor zover we het nu kunnen bezien, voerden extreme, racistische ideeën en psychiatrische problematiek een hoofdrol, waartussen ook nog eens een geloof in samenzweringscomplotten vervlochten was.”

Ook bij terrorisme uit de extreem-islamitische hoek zien we nogal eens dat de daders kampten met psychiatrische problemen of daar in verleden voor behandeld werden. Waarom trekken extremistische bewegingen nogal eens mensen met psychiatrische problematiek aan?

“Als je niet lekker in je vel zit of met het leven worstelt, kunnen extremistische ideeën houvast bieden. Zeker als organisaties die ideeën zo neerzetten dat jij er een sterke identiteit door krijgt en de status van een held. En je voorhouden dat waar jij mee worstelde helemaal niet jouw schuld is, maar het resultaat is van een boze samenleving of samenzwering.”

“Tegelijkertijd komt het ook wel voor dat een schijnbaar terroristische daad toch echt helemaal voortkomt uit iemands persoonlijke psychische problematiek. De aanslag van Malek F. lijkt daarvan een voorbeeld. De rechtbank oordeelde hem ‘ontoerekeningsvatbaar’, omdat hij psychotisch was ten tijde van zijn daad. Zo zouden onder meer een grote vogel en duivels hem ertoe aangezet hebben te vluchten in extreme religieuze ideeën en willekeurig mensen neer te steken. Hij was kort daarvoor ook onder behandeling in een psychiatrische kliniek die hem, tegen de zin van zijn familie in, daar al relatief snel uit liet vertrekken.”

Tegelijkertijd riep hij bij zijn daad ‘God is groot’. Onder meer daardoor leverde dat vonnis een storm van kritiek op.

“Ja, dat klopt. Maar moslims gebruiken ‘God is groot’ ook wel in andere contexten. In het geval van Malek riep hij het, volgens onderzoek van de rechtbank, omdat hij dacht dat de politie hem dood zou schieten en hij op het punt stond de hemel binnen te gaan.”

Als de GGZ Malek niet zo snel weer had laten gaan, was zijn aanslag wellicht te voorkomen geweest. Maar ook Tobias R. gaf signalen af dat hij er psychisch niet goed aan toe was. De aanklacht die hij bij de Duitse politie indiende liet zien dat hij ver verwijderd was van de werkelijkheid. Ligt een belangrijke sleutel in het voorkomen van gewelddaden door eenlingen wat dat betreft in een betere en meer proactieve psychiatrische zorg?

“Het kan een aanknopingspunt zijn, maar is zeker niet zaligmakend. Niet elke psychose leidt tot geweld, net als dat geldt voor veel andere psychische problemen. En het is al helemaal een zeldzaamheid dat zulk geweld dan ook nog eens gemotiveerd wordt door bepaalde politiek-ideologische of extremistische religieuze ideeën. Bovendien zijn er ook terroristische aanslagen die wél vooral politiek of religieus gemotiveerd zijn, en waarbij veel slachtoffers vallen. Die van Breivik, bijvoorbeeld. Betere psychiatrische zorg is dus geen wondermiddel tegen terroristische aanslagen.”

“Daarbij was het voor de komst van internet zo dat je pas lid was van een extreme organisatie als je die eerst bezocht had of je in elk geval wat vertegenwoordigers ervan persoonlijk had ontmoet. De online wereld is veel laagdrempeliger. Met wat muisklikken kun je je al onderdeel voelen van een bepaalde organisatie of beweging. En het gevoel deel uit te maken van een groter geheel is vaak een belangrijke drive voor terroristen, ook zij die ogenschijnlijk alles op eigen houtje doen.”

Is dat de reden dat je eerder bij de NOS aangaf de term lone wolfs liever niet te gebruiken voor eenlingen die aanslagen plegen?

“Inderdaad. Die term suggereert dat ze zich in een soort sociaal vacuüm bevinden. Maar in werkelijkheid maken we allemaal deel uit van de maatschappij en groepen daarin. En sluiten onze motieven aan bij ideeën die deel uitmaken van dat sociale geheel. Dáár moet je dus ook naar kijken als je als overheid terrorisme wilt bestrijden. Hoe beter een regering de eigen samenleving kan lezen en duiden, des te beter ze kan anticiperen op toekomstige vormen van terrorisme.”