98% aap

Dankzij Darwin weten we in 2009 al precies 150 jaar dat de mens – en alle andere diersoorten – niet door God is geschapen, maar door evolutie is ontstaan. Maar waar komen we precies vandaan? Ons DNA verraadt dat zo’n 4,6 tot 6,2 miljoen jaar geleden een aapachtige voorouder rondliep, waar zowel de homo sapiens als een chimpanseeachtige aap vanaf stamt. Uit die aap ontstonden zo’n 1 miljoen jaar geleden de bonobo en de chimpansee.

Je kunt de ‘familieband’ zo zien: wij zijn nichtjes van de bonobo en de chimpansee, en zij zijn zusjes van elkaar. De mens is aan beide aapsoorten dan ook evenzeer verwant: onze genen komen voor ongeveer 98% overeen met zowel de bonobo als de chimpansee. Toch zijn de verschillen in gedrag tussen deze twee mensapen aanzienlijk. In de speurtocht naar onze evolutionaire wortels roept dat nieuwe vragen op, zoals: op welke aap lijken we het meest?

Oog in oog met je evolutionaire nicht

Hoe nauw we verwant zijn aan onze nichten de chimpansee en de bonobo, maakt evolutiebioloog Richard Dawinks op voortreffelijke wijze duidelijk in zijn artikel ‘Meet my cousin, the chimpanzee’. Stel je voor, zegt hij, dat je op het strand van Somalie staan. Je kijkt naar het noorden en in je linkerhand houdt je de rechterhand van je moeder. Zij op haar beurt houdt ook weer haar moeder vast, en zij haar moeder, enzovoorts. (We negeren even dat dit in ons ruimte-tijd continuum niet mogelijk is). We nemen aan dat je op deze manier elk zo’n 90 tot 100 centimeter (1 yard) ruimte inneemt.
Generaties aan mensen slingeren zo hand in hand door Somalië, over de grens van Kenia. Hoe lang zou het duren voordat de slinger stopt bij de gemeenschappelijke voorouder van de mens en de chimpansee en de bonobo? Je zou denken dat de half miljoen generaties die ons van deze voorouderlijke aap scheiden tot aan de andere kant van het continent zou reiken, maar niets is minder waar. Na nog geen 500 kilometer staat daar, nog niet eens halverwege de Great Rift Valley, de betbetbet(…)overgrootmoeder van jou en je nichtjes bonobo en chimpansee.
(Klik op de afbeelding voor een grotere versie)

Chimpansees bestuderen om de mens te begrijpen

In december van het afgelopen jaar ontdekten de Amerikaanse bioloog Lisa Parr en collega’s dat chimpansees hetzelfde hersengebied gebruiken om gezichten te herkennen als mensen. En daar bleef het niet bij. Rond dezelfde tijd constateerden de psychologen King, Weiss en Sisco dat de persoonlijkheid van chimpansees zich gedurende hun leven net zo ontwikkelt als dat van de mens. Zij menen dat dit een nieuw tijdperk in gedragswetenschappelijk onderzoek inluidt. Om de mens volledig te kunnen begrijpen zal de psychologie zich moeten wenden tot de apen die evolutionair erg nabij staan, menen zij.

Dat de wetenschappers hebben gekozen eerst te kijken naar de overeenkomsten tussen de mens en de chimpansee in plaats van de bonobo, mogen we met recht een typisch voorbeeld van ouderwets evolutionair denken noemen. Frans de Waal (wereldberoemd bonobo-onderzoeker) windt zich hier regelmatig over op. “Bonobo’s en chimpansees zijn evenzeer aan ons verwant, en toch richten scenario’s over de menselijke evolutie zich geheel op de chimpansee als model voor onze voorouders”, schrijft hij. In hen zagen we de menselijke gewelddadigheid gespiegeld, en zelfs een soort rechtvaardiging voor de mannelijke overheersing in onze samenleving: chimpansees moorden, voeren oorlog en mannen zijn de baas.

Een deel van de Congo River, een van de grootste rivieren ter wereld. Waarschijnlijk raakten de gemeenschappelijke voorouders van de bonobo en de chimpansee zo’n 1 miljoen jaar geleden gescheiden door deze rivier. Na die scheiding evolueerden ze onafhankelijk van elkaar verder (bron afbeelding: Google Earth)

De menselijke aap

Nee, dan de bonobo. “Er is een wezen dat zich onderscheidt van de borsttrommelde meute, en een schoolvoorbeeld is van vriendelijkheid, gevoeligheid en, nou ja, menselijkheid”, beschrijft journalist en Pulitzerwinnares Natalie Angier’s deze mensaap. Vrouwen zijn er de baas, voor zover er al een baas is in een groep bonobo’s. Ze staan bekend om hun altruïsme (zie kadertekst ‘Kuni en het vogeltje’) en hun neiging om conflicten op te lossen met seks – veel seks – in plaats van geweld. Bovendien zijn ze een van de weinige diersoorten die tongzoenen en vrijen voor de lol. Hoewel ze jagen – niet alleen op klein wild maar ook op andere apen, aldus een recent onderzoek – komt dat niet veel voor, en ze voeren beslist geen oorlog. Om het af te maken lopen ze ongeveer een kwart van de tijd rechtop, wat veel is voor een aap.

Kuni en het vogeltje

Bonobo’s zijn bijzonder empathisch. In zijn artikel ‘The empathic ape’ vertelt Frans de Waal het verhaal van Kuni, een bonobo in een dierentuin die een vogeltje tegen het glas van haar verblijf zag vliegen. Ze pakte het verdoofde vogeltje op en klom ermee naar de top van de hoogste boom. Daar ontvouwde ze voorzichtig de vleugeltjes van het beestje, met in elke hand tussen haar vingertoppen een vleugeltje, en liet daarna de vogel los als een papieren vliegtuigje in de richting van de rand van haar verblijf.
Helaas stortte het vogeltje weer neer. Kuni klom uit de boom en bleef de wacht houden over het gewonde dier. Aan het eind van de dag was de vogel hersteld en veilig weggevlogen.
Op de afbeelding: een jongeling slaat een arm om een volwassen bonobo heen, die overstuur is (bron foto: Preston & De Waal (2002). Empathy, it’s ultimate and proximate bases. Behavioral and brain science)

Koester de bonobo in jezelf

De bonobo is dus een evolutionaire nicht om naar op te kijken. Maar dat we wellicht graag op haar zouden willen lijken, betekent niet dat we ook echt meer bonobo in ons hebben dan chimpansee. Toch is dat wel zo, ontdekten gedragswetenschappers Elizabeth Hammock en Larry Young. Mensen en bonobo’s hebben namelijk een stukje DNA dat onze reactie op het stofje vasopressine regelt. Dit hormoon helpt als we ons willen hechten aan onze kinderen of aan andere mensen – of apen.

Chimpansees missen dit brokje DNA, en daarmee een biologische drijfveer achter de nauwe sociale banden die zo belangrijk zijn voor ons. Ondanks dit kleine verschil zit er echter nog een hoop chimpansee in ons. Voor wie met kerst een vreedzame wereld vol altruïsme en liefde heeft gewenst, hier daarom een goed voornemen voor 2009: koester de bonobo in jezelf.

Hier staat het: het stukje DNA dat mensen (homo sapiens) en bonobo’s (pan paniscus) wel hebben, maar chimpansees (pan troglodytes) niet. De letters G, T, A en C staan voor de basen die de bouwstenen van het DNA vormen _(bron afbeelding: Hammock & Young (2005). Microsatellite instability generates diversity in brain and sociobehavioral traits. Science).
Klik op de afbeelding voor een grotere, volledige versie van deze afbeelding._

_Geciteerd: Natalie Angier uit haar artikel ‘Bonobo society: amicable, amorous and run by females’ (New York Times) en Frans de Waal uit zijn artikel ‘The empathic ape’ (New Scientist).
Lisa Parr en collega’s publiceerden hun resultaten in het vakblad Current biology onder de titel ‘Face processing in the chimpanzee brain’. Het onderzoeksverslag van King, Weiss en Sisco verscheen in het Journal of Comparitive Psychology onder de titel ‘Aping humans: age and sex effect in chimpanzee and human personality’. Hammock en Young publiceerden over hun onderzoek in het toonaangevende vakblad Science onder de titel ‘Microsatellite instability generates diversity in brain and sociobehavioral traits’._

Zie ook:

• Apenhersenen herkennen hetzelfde (Kennislinkartikel over onderzoek Parr en co)
• Op zoek naar het verschil (Kennislinkartikel)
• Een innig afscheid (Kennislinkartikel)
• Stamboom van de mens (Kennislinkartikel)
• Schudden aan de menselijke stamboom (Kennislinkartikel)
• Bonobo society: amicable, amorous and run by females (Engels)
• The empathic ape (Engels, pdf)
• Bonobo sex and society (Engels)
• Meet my cousin, the chimpanzee (Engels)
• Are homo sapiens more like bonobos or common chimpanzees? (Engels)