70 jaar mensenrechten: tijd voor een feestje?

Een recordaantal journalisten werd in 2017 vermoord. Er zijn miljoenen vluchtelingen vanwege de oorlog in Syrië, waar mensenrechtenschendingen nog steeds aan de orde van de dag zijn. Nog altijd worden 168 miljoen kinderen gedwongen om te werken, vaak in gevaarlijke omstandigheden. Dit blijkt uit gegevens van de VN.

Ook als het om sociaaleconomische rechten gaat, is er veel verbeterd. Het aantal mensen dat in extreme armoede leeft ligt historisch laag, laten cijfers van de VN zien. Lag de kans om aan ondervoeding te lijden nog op 50 procent in 1948, nu is dat 13 procent. Daarnaast is de toegang tot onderwijs en gezondheidszorg wereldwijd enorm verbeterd.

Ook de Amerikaanse psycholoog Steven Pinker, die het menselijk welbevinden door de eeuwen heen onderzoekt, is positief. “Nooit eerder hadden we zoveel vrijheid en materiële welstand als nu,” schrijft hij in zijn dit jaar verschenen boek Verlichting Nu . De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens vormde daarbij een belangrijke stap voorwaarts.

Veel Nederlandse wetenschappers delen die mening. “Kijk hoe de wereld er voorstond toen ik geboren werd vlak na de oorlog, en je ziet de vooruitgang die er is geboekt,” vertelde socioloog Abram De Swaan bijvoorbeeld vorige maand tijdens een publiekslezing in de Amsterdamse Flexbieb. “Neem vrouwenrechten. In de jaren vijftig was het nog relatief gewoon dat meisjes minder onderwijs genoten. Nu is doorleren de norm, ook in veel niet-westerse landen. Wat vrouwen meer macht geeft, doordat ze zo makkelijker in de maatschappij participeren.”

Tegenstelling

Toch is er iets vreemds aan de hand. Veel mensen hebben het gevoel dat het leven in hun land erop achteruit is gegaan, zo blijkt uit een grootschalig, wereldwijd, onderzoek van het Amerikaanse onderzoekscentrum Pew. En de door academici ontwikkelde CIRI Mensenrechtendataset, dat het respect van regeringen voor de Rechten van de Mens in beeld brengt tussen 1981 en 2011, laat zien dat voor veel mensenrechten geldt dat ze minder beschermd worden.

Volgens politicoloog Anne Marie Clark van de Amerikaanse Purdue Universiteit gaat het hier echter om een kunstmatige toename; mensenrechten worden simpelweg steeds gedetailleerder in beeld gebracht. Neem het US State Department, wiens Country Reports on Human Rights Practices als belangrijke input geldt voor cijfers over mensenrechtenschendingen. Telde dit Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken slechts één mensenrechtenexpert aan het begin van de jaren zeventig, nu zijn dat er meer dan honderd.

Daarbij zijn de afgelopen 35 jaar veel definities van mensenrechtenschendingen ‘opgerekt’. Zo werd in de jaren tachtig onder ‘politieke moorden’ vooral het vermoorden van politieke tegenstanders door een regering verstaan. Tegenwoordig valt daar voor veel activisten ook buitensporig politiegeweld onder tegen niet-politieke arrestanten of vermoorde burgers uit een minderheidsgroep die de overheid onvoldoende beschermt. Ook het begrip marteling is in het internationale recht steeds breder geformuleerd.
Hierdoor kan het gemakkelijk lijken alsof er steeds meer mensenrechtenschendingen zijn. Politicoloog Christopher Farris toont echter aan dat dit een fabel is. Farris bouwde in een computergestuurd model de kans in dat de standaarden waarop bepaald schendingen waren gebaseerd zich in de loop van de tijd uitbreidden en liet het model toen opnieuw mensenrechtenschendingen berekenen in de tijdsperiode 1980-2011.

Uit de cijfers die daaruit rolden, blijkt dat ook op basis van die uitgebreidere definities mensenrechten wel degelijk zijn verbeterd. Zo is de kans op marteling of om slachtoffer te worden van een politieke moord alsmaar gedaald. Andere mensenrechtenschendingen bleven gelijk (maar namen dus ook niet toe), zoals de kans om een politieke gevangene te worden.

Ook toont hij aan hoe verbrede definities een vertekend beeld geven. Op basis van nieuwe definities beoordeelde CIRI bijvoorbeeld dat Zweden in 2011 net zoveel marteling toepaste als Guatemala in 1983. Zweden werd door het VN-Comité tegen Foltering op de vingers getikt omdat door overheidsbezuinigingen op gevangenispersoneel Zweedse gevangenen niet zoveel contact hadden met andere gedetineerden als ze zouden willen en minder persoonlijke aandacht kregen. Van fysiek geweld was geen sprake. Guatemala had daarentegen in 1983 een militaire junta die systematisch de inheemse Mayabevolking liet martelen en verdwijnen, net als vele politieke tegenstanders.

Adder

Maar ook als we aannemen dat mensenrechten steeds meer worden nageleefd, is het niet altijd even duidelijk in hoeverre dat komt door de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens – en de internationale mensenrechtenverdragen en acties die daardoor zijn beïnvloed. Met name bij sociaaleconomische rechten kan zulke duiding lastig zijn. Zo geeft Posner aan dat de enorme daling in armoede en honger die we de afgelopen decennia zagen, voor een groot deel het resultaat was van het succesvol omschakelen naar een kapitalistische economie door het bevolkingsrijke China en India. En dus niet van een bepaald mensenrechtenbeleid.

Dankzij de economische opbloei van deze ‘Aziatische tijgers’ konden meer mensen extreme armoede vaarwel zeggen. Maar dat betekent ook weer niet dat hulp in de geest van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens per definitie géén rol speelde. Zo is in Afrika het sterftecijfer flink gedaald, wat in elk geval deels komt door door de VN aangeboden of gestimuleerde ontwikkelingshulp, zoals vaccinatieprogramma’s.

Om flink wat mensen uit de armoede te halen moet economische groei bovendien ten goede komen aan armere bevolkingsgroepen. In China gebeurde dat mede door de invoering van pensioenen. Bij het invoeren van dergelijke maatregelen schermt de Chinese regering graag met het belang van sociaaleconomische mensenrechten. Maar ook Chinese sociale wetenschappers die dit pensioenstelsel nog niet inclusief genoeg vinden, framen die kritiek graag met verwijzing naar, juist ja, mensenrechten.

Al met al is de wereld er dankzij de Verklaring van de Universele Rechten van de Mens – en alle acties die dat inspireerde – flink op vooruitgegaan. Nu maar hopen dat die stijgende lijn zich verder voorzet. Volgens Flinterman is dat ook echt in het belang van ons allemaal. “We zijn economisch en technologisch steeds meer met elkaar verbonden geraakt. Slechts geïnteresseerd zijn in je eigen land of groep is dan ook niet meer van deze tijd. Je raakt er niet alleen die anderen mee, maar snijdt jezelf daar ook gemakkelijk mee in de vingers.”