Het is zo moeilijk je voor te stellen dat ons land in een ver verleden werd bedolven door kilometers dik pakijs en oprukkende gletsjers. Dat Nederland ooit een poolwoestijn was, bewijst een verticale zandmuur in Drenthe, onlangs gedoopt als de Steilrand Donderen. De zandmuur leest als een boek over de IJstijden.
De Steilrand Donderen ligt in het Drentse boerenland.
Gerrie KoopmanOpeenvolging van drie ijstijden
Het is nog maar 10.000 jaar geleden dat er een einde kwam aan de laatste ijstijd (glaciaal), het Weichselien. In de Steilrand Donderen is het dekzandprofiel uit deze koude periode perfect te zien. Maar niet alleen de laatste ijstijd komt hier aan het aardoppervlak. Ook de glacialen ervóór, het Saalien en het Elsterien, liggen nog geen drie meter onder de Drentse boerenakkers. Vanwege het geologisch belang van deze ‘zandkuil’ voor Noord-Nederland besloot de provincie Drenthe dat de steilrand een aardkundig monument moest worden.
Zwaluwen
“Dat deze steilrand hier nog ligt hebben we te danken aan een kolonie oeverzwaluwen die hier zo’n twintig jaar geleden nestelde,” vertelt Gerrie Koopman, bodemkundige en sterk betrokken bij dit aardkundig monument. De zwaluwen zijn vertrokken, maar de steilrand is gebleven. In feite is de verticale zandmuur een restant van een zandgroeve uit de vorige eeuw (1962-1990).
De dekzandkoppen in het landschap, hier gelegen op de oostflank van de Rolderrug, (genoemd naar de dichtbij gelegen plaats Rolde), moesten geëgaliseerd worden om het land geschikt te maken voor landbouw. Het zand werd gebruikt in de wegen- en woningbouw en als strooizand tegen gladheid.
Golvende deken
De Hondsrug en Rolderrug (beide gelegen in NW-ZO-richting) zijn gevormd in de op één na laatste ijstijd (het Saalien), toen een groot smeltwatermeer in korte tijd leegliep en daardoor een deel van het landijs in zuidoostelijke richting in beweging kwam. De zandruggen op het Drents Plateau maken deel uit van het Hondsrugsysteem. Dekzand werd tijdens de laatste ijstijd (Weichselien) in een toendralandschap en als een golvende deken over oudere afzettingen afgezet door de wind.
Dekzand herkennen
Dekzand is te herkennen aan de roodbruine kleur, maar ook aan de gelaagdheid, waarbij lemige lagen minder lemige en zandige lagen afwisselen. Koopman: “Als er dan ook nog duidelijke verschijnselen in waarneembaar zijn, zoals keileem als basis, onderin meer lemig (oud dekzand) dan bovenin (jong dekzand), oude bodems en podzolering in de bovengrond, dan weet je zo goed als zeker dat het om dekzand gaat.”
Locatie Steilrand Donderen (53° 5’28.87” N en 6°33’35.61” O)
Google EarthSuperstormen en zoutpilaren
Op het Drents Plateau liggen ook stuifzandcomplexen, maar die zijn pas in de Middeleeuwen ontstaan als gevolg van menselijk ingrijpen. Stuifzand is voornamelijk opgewaaid dekzand, dat ook in de Steilrand Donderen is te zien.Bij het ontstaan van stuifzanden wordt ook wel gedacht aan natuurlijke oorzaken, zoals superstormen rond het jaar 1000 of de aanwezigheid van zoutpilaren in de ondergrond.
De zoutpilaren in de diepe ondergrond drukten de bodem naar boven, wat tot verdroging leidde en de kans op verstuiving vergrootte. Koopman: “Voor de mensen in de Middeleeuwen waren die stofstormen een angstaanjagend natuurverschijnsel!”
“Iedere keer ontdek je nieuwe dingen”
“Ieder laagje in de steilrand is intrigerend,” vertelt Koopman enthousiast. “En iedere keer ontdek je nieuwe dingen! Zo vinden we zelfs het meteorietenstof iridium in sommige laagjes, wat mogelijk wijst op een meteorietinslag. In een laagje sediment uit een bovengemiddeld warme periode in het Weichselien, de Allerød-laag, vinden we kleine stukjes houtskool. Er moeten toen, tussen 11.000 en 12.000 jaar geleden, grote bosbranden gewoed hebben.
De steilrand bestaat tot op de bodem van de zandkuil uit spierwit zand, dat door kenners wel ‘poesjeszand’ wordt genoemd omdat het zo zacht aanvoelt. Dit Peelo-zand, afkomstig van de Formatie van Peelo, loopt nog enkele meters onder het zichtbare bodemprofiel door. Daaronder liggen oude rivierafzettingen.
Luminescentie
Het profiel van de Steilrand Donderen is al gedetailleerd in kaart gebracht door bodemkundigen en geologen. Maar toch is nog niet alles bekend. Het staat bijvoorbeeld niet vast of het witte Peelo-zand (de onderste laag van de steilrand) dateert uit de eerste fase van het Saalien, tussen 370.000 en 130.000 jaar geleden, of uit de ijstijd dáárvoor, het Elsterien, tussen 475.000 en 410.000 jaar geleden.
“Misschien zou dat onderzocht kunnen worden met luminescentie-datering, een techniek waarbij de huidige straling van een object, zoals een zandkorrel, iets kan zeggen over de ouderdom,” suggereert Koopman. Wel staat vast dat het spierwitte Peelo-zand een ‘smeltwaterafzetting’ is. Koopman: “We weten dat vrijwel zeker door de kris-kras-gelaagdheid, die ook fraai in de Steilrand Donderen zichtbaar is”.
Sikkelduinen van de kaart geveegd
“Hoewel er in Nederland al veel is verdwenen, en misschien wel dáárom, zijn we nu zuiniger met de landschappen die we nog hebben,” aldus Koopman. “De Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) heeft zelfs een gasleiding omgelegd, om de Steilrand Donderen te sparen.
Niettemin zijn we in ons land de laatste eeuw al zoveel ‘fossiele’ landschapsvormen kwijtgeraakt, zoals bijvoorbeeld meerdere sikkelduinen in het Hunzedal. Deze zijn volledig van de kaart geveegd.” Koopman heeft inmiddels al weer nieuwe ideeën voor aardkundige monumenten. Zoals de Havelterberg, een stuwwal uit het Saalien waarop ook hunebedden liggen.