Geheimen en spionage in een Afrikaans archief

Archiefwerk klinkt misschien saai, maar vaak genoeg ontdek je geheimen. Zoals het recept voor molotovcocktails in een stripverhaal. Ik neem je mee naar Zuid-Afrika waar ik recent onderzoek deed naar de African National Congress (ANC).

7 juli 2022

Wie onderzoek doet in het archief, komt het nodige stof tegen. Maar saai is het tussen al dat stof eigenlijk nooit. Zo was ik laatst in Zuid-Afrika, waar ik onderzoek doe naar de ANC. Dat is de huidige regeringspartij van het land dat in 1994 onafhankelijk werd.

In dit Britse poëzieboek staan vooral teksten van de SACP.
Tycho van der Hoog voor NEMO Kennislink

De ANC ken je misschien wel van Nelson Mandela, de Afrikaanse vrijheidsstrijder die bijna dertig jaar gevangen zat en daarna de eerste president van Zuid-Afrika werd. Een groot deel van zijn straf zat hij uit op Robben Island, een eiland voor de kust van Kaapstad. Zijn cel is nu een museum en veel toeristen bezoeken het.

Mandela werd veroordeeld omdat zijn organisatie, de ANC, decennialang verboden was in Zuid-Afrika. De ANC streed tegen apartheid, het regeringsbeleid waarin de witte minderheid de zwarte bevolkingsgroepen onderdrukte. In 1960 werd de ANC officieel verbannen uit Zuid-Afrika, waardoor de beweging ondergronds en vanuit ballingschap in het buitenland verder ging.

Teksten van de SACP in een Brits poëzieboek.
Tycho van der Hoog voor NEMO Kennislink

Het werd dus van groot belang om in het geheim te opereren. In Kaapstad, de stad in het zuidelijkste puntje van Afrika, bezocht ik de Mayibuye Archives dat een bijzondere collectie van ANC-materiaal bewaart. Ik geef je een aantal voorbeelden van wat ik daar aantrof.

Verborgen ideeën

De ANC was verbonden met de communistische partij van Zuid-Afrika, de South African Communist Party (SACP). Ook het communisme was verboden door het apartheidsregime. Om toch hun ideeën te verspreiden bedachten ze een slim idee: ze lieten bestaande boeken herdrukken met een normale buitenkant en geheime binnenkant.

In dit voorbeeld zie je een Brits poëzieboek waarvan de eerste en laatste pagina’s gedichten bevatten – maar in het midden staan teksten van de SACP. Ze publiceerden vele varianten en vaak hadden de boeken een klein formaat om ze makkelijker te verstoppen.

Geheime communicatie

Een grote beweging zoals de ANC communiceerde veel, en dit moest natuurlijk op een vertrouwelijke manier gebeuren. In het archief dat ik bezocht zaten verschillende protocollen en tips om die communicatie geheim te houden. Er werden bijvoorbeeld recepten uitgewisseld hoe je met vitamine C onzichtbare teksten op briefpapier schreef. En ook sleutels om geheime berichten mee te ontcijferen.

Een van de pijlers van de ANC was massaal verzet van de zwarte bevolking tegen het apartheidsregime. Hiervoor ontwikkelden ze propaganda die de bevolking moest mobiliseren om in opstand te komen. In plaats van geheime berichten was het dan juist van belang om heel helder te communiceren. Zo zetten ze bijvoorbeeld stripverhalen in. In dit voorbeeld, het verhaal van Simon en Jane, worden twee mensen op elkaar verliefd, maar kunnen ze moeilijk hun leven samen beginnen door de onderdrukker. Wat begint als een romantisch verhaal eindigt in praktische informatie over hoe je een molotovcocktail maakt.

Het verhaal van Simon en Jane, met daarbij het recept voor een molotovcocktail. — Het verhaal van Simon en Jane, met recept voor een molotovcocktail.
Tycho van der Hoog voor NEMO Kennislink

Archiefwerk is vaak een kans om geheimen te ontdekken en te ontcijferen. Het brengt historici naar alle hoeken van de wereld en zit vol verrassingen en spannende verhalen, die vaak nieuw licht werpen op de samenleving van vandaag.